S5A2 Een soldatenbarak op de Hortus Populus

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In Bodegraven, aan de rand van een nieuwbouwwijk, ligt de Hortus Populus. Dit is een Romeinse pluk- en oogsttuin waar duurzaam leven wordt gepromoot. Om een plek te creëren voor vrijwilligers en het organiseren van workshops, is ervoor gekozen om een Romeinse soldatenbarak te bouwen. In het centrum van Bodegraven heeft namelijk een Romeins Castellum gestaan. Alleen de hoofdpoort is terug gevonden. Ik spreek architect Gert Jacob de Graaf, de initiatiefnemer van de bouw.

Hortus Populus

Gelegen aan een nieuwbouwwijk die nog vol in ontwikkeling is, ontmoet ik architect Gert Jacob de Graaf. Op de Hortus Populus, een Romeinse pluk- en oogsttuin heeft hij de afgelopen jaren samen met andere vrijwilligers een Romeinse Soldatenbarak, de Cohortus, gebouwd. Er is een contubernium voor acht soldaten nagebouwd die bestaat uit een slaapvertrek of papilio met daaraan vast de arma of wapenkamer. Zeker als re-enactors aanwezig zijn, kunnen bezoekers daar beleven hoe het voor de hulptroepen was om te leven in het fort. Het overige deel ter grootte van nog drie contubernia is ingericht als workshopruimte en plek voor de vrijwilligers van de Hortus.

Archeologiedagen

De archeologiedagen zijn net achter de rug en er zijn een aantal leuke workshops geweest, zoals een Romeinse kookworkshop. Gert Jacob en de vrijwilligers van de Hortus vinden de betrokkenheid bij de buurt heel belangrijk. Tijdens de archeologiedagen zijn daarom Romeinse soldaten door de nieuwbouwwijk getrokken om bewoners naar de Hortus Populus te lokken voor leuke activiteiten. De Hortus Populus heeft als doel om ervoor te zorgen dat de buurtbewoners lokaal hun groenten kopen, in plaats van bij de supermarkt waar het vaak een hele reis heeft afgelegd. Mensen kunnen een abonnement nemen en wekelijks hun portie groente en fruit halen, of een bos bloemen snijden.

Foto: Mijn DMA

Workshop Tunica maken

Foto: Gert Jacob de Graaf

Zelf heb ik meegedaan aan de workshop Romeinse tunica maken. Gert Jacob is samen met zijn vrouw en Wilma Domburg aanwezig om waar nodig instructies te geven en te helpen. Gert Jacob is van te voren naar de markt geweest om verschillende gekleurde linnen lappen te kopen. Dat is de stof die de Romeinen gebruiken voor de tunica. In de oogsttuin ligt op dat moment vlas te drogen, de grondstof voor linnen. Gert-Jacob legt uit hoe ze van vlas uiteindelijk linnen maken.

Ik kies voor een bordeaux rode lap die goed bij me kleurt. De Romeinse dames zullen hier vast ook op hebben gelet. Met een instructieblad gaan we stap voor stap meten, knippen en naaien. We mogen allemaal onze eigen ‘touch’ aan de tunica geven. Dat doen we voornamelijk met de mouwen. Met een beetje hulp van de naaimachine en wat vaardige naaisters, is er na 2,5 uur toch een mooi resultaat.

Foto: Gerg Jacob de Graaf

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie Zuid-Holland.

S5A1 Wonen en zorgen op een Romeinse site

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Archeologen kennen deze locatie in Zwammerdam als dé plek waar de beroemde Romeinse Zwammerdamschepen zijn gevonden en waar Castellum Nigrum Pullum onder de grond ligt. Voor 500 cliënten van zorginstelling Ipse de Bruggen is het echter hun woon én werkplek. Een plek met een bijzonder Romeins verleden, dat wel. Leen van Zwieten neemt me mee in zijn wereld van zorg. Hij vertelt hoe het Romeinse verhaal wordt meegenomen in het leven van de cliënten en zo betekenis krijgt. Tijdens mijn bezoek is Wouter Groenendijk van Bodac bezig met een opgraving net buiten het Romeinse fort. Hij vertelt wat er is gevonden en hoe de cliënten waardevolle hulp bieden tijdens de opgraving. Ipse de Bruggen in Zwammerdam is een prachtig voorbeeld hoe het Romeinse verleden een meerwaarde is voor de plek waar mensen wonen.

Vijf jaar geleden bezocht ik voor het eerst de vindplek van de beroemde Zwammerdamschepen en castellum Nigrum Pullum. Ik werd toen rondgeleid door de enthousiaste vrijwilliger John de Vries. Ik bekeek toen het terrein waar het castellum onder de grond ligt en hoorde meer over de permanente Limestentoonstelling in Grandcafé De Haven. Lees de blog hier.

Dit keer kom ik om meer te weten te komen over de zorginstelling Ipse de Bruggen en wat zij doen met deze bijzondere Romeinse locatie waarop cliënten wonen. Ik heb afgesproken met Leen van Zwieten, zelfbenoemd programmamaker voor de Limes. Ik val meteen met mijn neus in de boter, want er is nog een kleine opgraving bezig op het terrein. We spreken kort met archeoloog Wouter Groenendijk van Bodac over de gevonden grachten en mogen een paar leuke vondsten bekijken.

Overal waar we komen wordt Leen enthousiast begroet en maken we een praatje. Er worden over en weer grappen gemaakt en er wordt een beetje geplaagd. De liefde en zorg voor de bewoners spat ervan af bij Leen. Ook als hij vertelt over Ipse de Bruggen en hoe hij projecten rondom de Romeinse Limes organiseert in samenwerking met de clienten, begint hij vanzelf te stralen. Het is een prachtig voorbeeld hoe de Romeinse tijd opnieuw betekenis kan krijgen in de huidige tijd.

Een van de Romeinse activiteiten die Leen organiseert is de Hollandse Limes Classic op 21 september, met verschillende afstanden. Leen vindt het belangrijk dat iedereen mee kan doen. Zin in een leuke Romeinse fietstocht? Kijk dan op deze website.

Meer weten

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie Zuid-Holland.

S4A11 Torenmuseum Valkenburg

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Vanaf Katwijk neem ik de bus naar Valkenburg. Ik stap uit bij de N206 en loop direct tegen een visualisatie van de Romeinse Limesweg. Na een kwartiertje wandelen loop ik door de hoofdpoort van het Castellum, die in de straat is gevisualiseerd. Het museum ligt bovenop het Castellum. Ik spreek met Gerrit Russchenberg van de Vereniging Oud Valkenburg.

De poort van de Castra (foto: ADC-Archol)

Drie jaar geleden was ik voor het eerst in Valkenburg. Ik had de verhalen gehoord over de spectaculaire vondst van het legioenskamp van Caligula en natuurlijk was ik bekend met het Castellum dat door Van Giffen is opgegraven. Ik sprak met Wouter Vos die op dit moment weer betrokken is bij opgravingen in Valkenburg. Ook nu worden er weer bijzondere vondsten gedaan. Mocht je de afleveringen van ‘De Limes leeft! met Wouter Vos hebben gemist, luister ze dan zeker terug.

Aflevering over Romeins Valkenburg met Wouter Vos / Aflevering over het legioenskamp in Valkenburg met Wouter Vos.

Torenmuseum Valkenburg

Dit keer ben ik in Valkenburg vanwege de gemmententoonstelling. In het museum zijn maar liefst zes gemmen te zien, waarvan de helft in een zegelring. Alle vondsten zijn gedaan in Valkenburg zelf. Het museum werkt samen met het Rijksmuseum van Oudheden en het Provinciaal Archeologisch Depot in Zuid-Holland. De gem die voor de serie-expositie is uitgekozen toont de god Silvanus met een snoeimes in zijn hand.

Vereniging Oud Valkenburg

De tentoonstelling is natuurlijk de aanleiding van mijn bezoek, maar ik ben vooral benieuwd naar de activiteiten van de vrijwilligers van de Vereniging Oud Valkenburg rondom het Romeinse verleden. Ik spreek met penningmeester Gerrit Russchenberg en het wordt me al snel duidelijk dat er plannen genoeg zijn. Gerrit vertelt met name vol enthousiasme over het belang om de jeugd aan te spreken. Zij zijn de toekomst. Er worden lesbrieven geschreven. Basisscholen en middelbare scholen bezoeken het museum voor de lokale geschiedenis of specifiek voor de Romeinse geschiedenis. Daarnaast wordt er een lesplan ontwikkeld om de volledige geschiedenis van Valkenburg beschikbaar te maken voor het onderwijs.

Buitenmuseum

In het Torenmuseum is de vaste collectie te zien, met veel ruimte voor de Romeinse geschiedenis. Het Romeinse verleden ligt echter nog letterlijk onder de grond. De vereniging heeft daarom de wens om een compleet buitenmuseum te ontwikkelen met ondersteuning van de Provincie Zuid-Holland. Stap voor stap worden er visualisaties gerealiseerd. Rond het museum zijn de contouren van het Castellum al zichtbaar gemaakt in de straat. Bij de ingang staan palen waarin replica’s van bijzondere vondsten zijn gegoten. Twee van deze palen moeten bij de visualisatie van de Limesweg komen. Daar zijn namelijk ook een aantal bijzondere dingen gevonden. Een daarvan is een beeld van Hercules dat in het Rijksmuseum van Oudheden staat. Op dezelfde plek is daarnaast een bronzen model van een wachttoren gepland.

Diorama’s

Natuurlijk is er de belangrijke vondst van de Castra, het legioenskamp dat een paar jaar geleden op de locatie van het vliegveld is gevonden. Er worden verschillende diorama’s gemaakt om zichtbaar te maken hoe het er heeft uitgezien in de Romeinse tijd. Beneden staat al een voorbeeld van de poort van de Castra.  Een ander diorama toont een grafritueel. Het is wetenschappelijk onderbouwd, het is samen met de deskundigen ontwikkeld. Het wordt een serie van vijf.  Tenslotte wil de vereniging graag bereiken dat in de nieuw te bouwen wijk het Romeinse verleden van de Castra zichtbaar wordt gemaakt.

Diorama van de poort van de Castra ontwikkeld door Kobalt.

Meer weten over de Romeinen?

10 mei 1940

Zonder oorlog geen Romeinen vertelt Gerrit me. Dat moet hij me toch even uitleggen. Het begin van de oorlog is voor de Valkenburgse bevolking rampzalig geweest. Bij Valkenburg wordt voor het uitbreken van de oorlog gewerkt aan een vliegveld. Dit wordt een doelwit voor de Duitsers. De Duitsers nemen Valkenburg in en vanaf dat moment wordt het dorp dagenlang onder vuur genomen door het Nederlandse leger. Er vallen daardoor veel burgerslachtoffers. Een groot deel van het dorpscentrum van Valkenburg wordt door oorlogshandelingen verwoest. Door deze gebeurtenissen komt een deel van de Valkenburgse dorpsheuvel tijdelijk vrij van bebouwing en toegankelijk voor systematisch oudheidkundig bodemonderzoek op grote schaal door de Groningse Van Giffen. Op 15 april 1941 wordt de eerste proefpunt aangelegd. Al vrijwel meteen vinden de archeologen resten van het Castellum. Ook in 1942 en 1943 doet Van Giffen archeologisch onderzoek naar het Castellum in Valkenburg

Meer over de Tweede Wereldoorlog in Valkenburg:

https://oudvalkenburgzh.nl/historie/aanleg-van-het-vliegveld-deel-1-uit-artikelenreeks-in-zicht-op-valkenburg/

https://oudvalkenburgzh.nl/historie/het-dorp-10-15-mei-1940-deel-2uit-artikelenreeks-in-zicht-op-valkenburg/

https://www.historischnieuwsblad.nl/valkenburg-in-mei-1940/

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A10 Katwijks Museum

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Vandaag reis ik met de trein en bus naar het uiterste westen van de Neder-Germaanse Limes. Eeuwen geleden was vanuit Katwijk het mythische fort de Brittenburg nog te zien. In het Katwijks Museum spreek ik met collectiebeheerder Greet van Duijn. Het speerpunt van het museum is de kunstenaarskolonie van een eeuw geleden. Wat betreft de Limes en de Romeinen, zijn ze in het museum het meest trots op hun versie van de Peutingerkaart.

Prent van de Brittenburg in het Katwijks Museum

Het is alweer vijf jaar geleden dat ik het Katwijks Museum bezocht. Het was mijn eerste seizoen van ‘De Limes leeft! en ik had hier meteen een geweldig onderwerp te pakken: De Brittenburg! In het museum was een tijdelijke tentoonstelling over dit mythische bouwwerk dat in zee is verdwenen en eeuwen geleden voor het laatst is gezien. Auteur Tom Buijtendorp nam me mee in deze cold case van de archeologie. Hij weet als geen ander een spannend verhaal te maken aan de hand van archeologische bewijzen. Luister hier de aflevering over de Brittenburg.

De eerste bewoners

Katwijks Museum

Het Katwijks Museum is een voormalige rederswoning van de familie Meerburg, een van de belangrijkste redersfamilies in Katwijk. Later is het ook een belangrijke familie van bestuurders geworden.  Er is nu nog steeds de jaarlijkse Meerburgprijs. Het gebouw is ontworpen door de regionaal bekende architect Jesse. In onder andere Rijnsburg, Valkenburg, Katwijk, Leiden en Oegstgeest zijn bouwwerken van hem te vinden, met een aantal karakteristieke kenmerken die ook in het museum herkenbaar zijn. Nadat de familie Meerburg het pand verlaat, wordt het een politiebureau. Op dat moment komt er een aanbouw bij. Uiteindelijk is het een museumgebouw geworden en zijn er nog eens twee aanbouwen bij gekomen. Het is dan ook een leuke wirwar van kamers en ruimtes om door te dwalen. Greet weet me uiteraard precies te vertellen welk deel bij de originele woning hoort en wat de typische kenmerken van Jesse zijn. Verschillende ruimtes in het museum geven een mooi tijdsbeeld. Sommige kamers zijn origineel, andere ruimtes en soms complete woninkjes zijn in zijn geheel ingebouwd in het museum. Het doet bijna denken aan het Openluchtmuseum.

Greet is duidelijk trots op de collectie van het museum. Vol enthousiasme toont ze me de tentoonstellingen en wijst me op de topstukken van het museum. Er zitten prachtige schilderijen bij van de kunstenaarskolonie, die een mooi beeld schetsen van Katwijk aan Zee. Er zijn werken van beroemde schilders als Toorop en Van Goyen. Op veel van de schilderijen pronkt de Andreaskerk, het icoon van Katwijk. Het is dat ik nog naar Valkenburg moet, want in dit museum kun je uren ronddwalen.

Schilderij van E.F. Neumann

Katwijk in vogelvlucht

Tijdens het interview zitten we op de zolder van het museum, op de afdeling Katwijk in vogelvlucht. Hier wordt de belangrijkste geschiedenis van Katwijk getoond. Het begint bij de Romeinen en eindigt in het heden bij de parkeergarage in de boulevard die tegelijkertijd zeewering is. Veel onderwerpen horen bij het leven aan de kust. Het gaat over kustbescherming, zoutziederij, uitwaterende sluizen en badcultuur.

tijdelijke tentoonstelling

De tijdelijke tentoonstelling gaat over 200 jaar KNRM. Op 13 locaties in heel Nederland is een tentoonstelling georganiseerd. Deze tentoonstelling gaat over het Redstation Katwijk, het oudste station van de kust. Dit wordt gecombineerd met romantische schilderijen van strandingen, stormen en reddingen. Deze tentoonstelling staat tot eind augustus.

Een portrettenserie van de hedendaagse vrijwilligers van het KNRM.

De volgende tijdelijke tentoonstelling zal gaan over textiel. Er wordt samengewerkt met een eigentijdse beeldhouwer in textiel, Anneliet van Beelen, in combinatie met de klederdracht collectie. Er wordt een wedstrijd georganiseerd voor textielkunstenaars over rouwsieraden. De inzendingen worden eveneens getoond. Deze tentoonstelling is te zien van september tot en met december 2024.   

Meer weten?

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A12 Achter de schermen bij de Gemmententoonstelling

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Als afsluiting van deze bijzondere serie spreek ik met de bedenkers en makers van de tentoonstelling Tom Hazenberg en Patricia Pol. Deze tentoonstelling is het startpunt van een groter project om de tentoonstelling verder langs de Limes te brengen en onderzoek te doen naar de betekenis van gemmen langs de Limes.

Gemmen in de serie expositie

Zegelring Mars, Huygens Museum

Waar komen de gemmen vandaan? De kern van het project is dat gemmen meer zijn dan alleen een mooi object. Het gaat om de context waarin ze zijn ontdekt en welk verhaal dat vertelt.  Daarom was het uitgangspunt dat elke unit zijn eigen gem presenteert. Op sommige locaties lukt dat heel goed. Forum Hadriani in Voorburg heeft een mooie collectie en een bijzondere geschiedenis. Er is een grote opgraving geweest van de haven. Daar is een hele mooie Mars gevonden. Forum Hadriani was natuurlijk de hoofdstad van de Cananefaten en een grote havenplaats. Het zou mooi zijn als bij toekomstig onderzoek blijkt dat het een wat ander karakter heeft dan een civiel gebied of een militair gebied.

In Valkenburg zijn zo’n twintig gemmen gevonden. Daarvan hangen er zes in het Torenmuseum, een deel in ringen gevat. Een is er daarvan uitgelicht als focusgem, namelijk Silvanus met snoeimes. In Leiden Roomburg bij Castellum Matilo zijn een stuk of twaalf gemmen gevonden in het Kanaal van Corbulo.

Zegelring offerende vrouw Pleisterplaats Albaniana

In het centrum van Alphen aan den Rijn zijn ook een aantal gemmen gevonden. Het mooie daar is dat de focusgem uit een zone net buiten het castellum komt, waar ook de Venus van Alphen is ontdekt. Op de gem staat bovendien een offerende vrouw. De vraag is dan ook of er iets meer aan de hand is geweest op deze locatie, zoals een tempeltje.

In Zwammerdam zijn drie gemmen ontdekt bij de opgraving van Haalebos. Deze waren niet beschikbaar voor de expositie. Het leuke is dat er nu een gem is geleend van een detectoramateur. Dankzij het project heeft bovendien iemand zich gemeld die op het terrein van Ipse de Bruggen een gem heeft gevonden. Die was nog niet bekend en is nu aan de collectie toegevoegd.

Zegelring zittend persoon Historisch Museum Hazerswoude

In Hazerswoude zijn twee gemmen ontdekt tijdens de opgraving van Vestigia. Een detectorzoeker heeft een gem gevonden in Hazerswoude en die is bij de opening van de tentoonstelling gepresenteerd.

Bodegraven en Leiderdorp zijn voorzien door gemmen van andere locaties. Ook in Katwijk is er helaas geen gem bekend. Hier ligt een gem uit het nabijgelegen Valkenburg.

In Nigrum Pullum, Hortus Populus en Groene Harthuys Bodegraven, zijn gemmen te zien uit de grote collectie gemmen die in de geluidswal van de N11 zijn ontdekt. Deze komen feitelijk uit de oeverzone van de Rijn bij Alphen aan den Rijn. In 20023/2004 is het zand daar gestort. Op deze plek zijn honderden Romeinse vondsten gedaan, die door detectorzoekers zijn gered. Zij hebben zelf voor een publicatie van de vondsten gezorgd en hebben bij dit project ook hun bijdrage verleend. Zij hebben hun gemmen uitgeleend voor de expositie.

Gemmen langs de Limes

Deze serie-expositie is zoals gezegd het startpunt van een groter project. Allereerst is het de bedoeling dat de expositie wordt herhaald in de provincie Utrecht en Gelderland en misschien zelfs in het Duitse gedeelte van de Neder-Germaanse Limes. Bij de expositie hoort een oproep aan detectorzoekers en amateurarcheologen om hun gemmen aan te melden voor de database, als het kan met de vindplaats. In Zuid-Holland is er een viertal nieuwe gemmen aangemeld. Een aantal van deze gemmen zijn zelfs te zien in de huidige expositie. De database is bedoeld als basis voor verder onderzoek naar de betekenis van de gemmen.

Onderzoek gemmen

In Zuid-Holland zijn er zo’n tachtig gemmen bekend in de context van de Limes en het Kanaal van Corbulo. Bij een aantal opgravingen zijn de gemmen gepubliceerd, zoals bijvoorbeeld bij Valkenburg Marktveld. Er is echter nog weinig betekenis aan gegeven. Het is de bedoeling dat archeologen samen met classici naar de database gaan kijken om te kijken welke nieuwe verhalen de database onthult. Dit als toevoeging op het verhaal van de Romeinen langs de Limes. Bij een groot deel van de gemmen in Zuid-Holland is de context bekend en kunnen ze redelijk worden gedateerd. Door te kijken naar materiaal is het wellicht mogelijk om herkomstgebieden of handel in beeld te brengen. Er zijn een heleboel vragen te bedenken bij het onderzoek naar gemmen. Wie maken de gemmen en gebeurt het in opdracht of kiest men uit een vast aanbod? Nemen soldaten ze mee ergens vandaan of kunnen ze de gemmen lokaal op de markt kopen? Zeker in combinatie met de inhoudelijke verhalen en de betekenis van de gemmen en ringen, is de hoop om de handel, transport en aan de andere kant het geestelijk leven van de bewoners langs de Limes in beeld te brengen.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A9 Pleisterplaats Albaniana

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Gemeente Alphen aan den Rijn is rijk aan locaties waar je het Romeinse verleden kunt beleven. In het centrum van Alphen is een kleine tentoonstelling over de Limes in Erfgoedwinkel de Vergulde Wagen. De Historische Vereniging Alphen organiseert vanuit hier rondleidingen door Pleisterplaats Albaniana. Ik spreek met Han Hendrickx van de HVA.

Ongeveer een maand voor mijn afspraak met Han Hendrickx, is de Erfgoedtafel Limes van de provincie Zuid-Holland te gast in Alphen aan den Rijn. We krijgen een korte rondleiding door Pleisterplaats Albaniana en wat leuke ‘inside information’ van onder andere archeoloog Wouter vos en archeoloog Julia Chorus. Zij hebben hier indertijd het Castellum opgegraven. In deze blog zijn stukken informatie toegevoegd van de genoemde archeologen.

erfgoedwinkel ‘de vergulde wagen’

Ik ontmoet Han in de erfgoedwinkel en tevens het verenigingsgebouw van de Historische Vereniging Alphen. Boven in de kantine vertelt Han over Pleisterplaats Albaniana. Beneden bekijken we de vitrines met Romeinse vondsten en de gem van een offerende vrouw. Deze is door een lokale detectorzoeker gevonden buiten het fort op de locatie waar ook de ‘Venus van Alphen’ is gevonden. Deze vondsten maken nieuwsgierig naar het religieuze leven in Albaniana. Dit zou een mooi toekomstig onderzoek kunnen zijn. Een belangrijke bijvangst van deze expositie is dat andere detectorzoekers en amateurarcheologen worden geactiveerd om ook hun vondsten aan te melden. Zo zijn er nu een serie kledingspelden in bruikleen gegeven voor de Limes expositie.

wereldstad aan de limes

De gemeente Alphen aan den Rijn promoot zichzelf als ‘Wereldstad aan de Limes’. Het is met een knipoog, maar er zijn op de 17km langs de Rijn vele topvondsten gedaan en er valt veel te beleven. In het centrum, waar het daadwerkelijke Castellum Albaniana is opgegraven, was lange tijd niets te zien wat naar het Romeinse verleden verwijst. De laatste jaren is daar verandering in gekomen. Zo is er eind vorig jaar een bronzen maquette van de eerste houtbouwfase van Castellum Albaniana onthuld. In de bestrating zijn grote munten te zien van keizer Caligula en keizer Claudius die verwijzen naar de oprichting van het fort en sinds een paar maanden hangen er boven de winkelstraten grote platen met Romeinse voorstellingen.

bijzondere munten (door wouter vos)

Herdenkingsmunt vader van Caligula.

Een van de munten is een herdenkingsmunt van Caligula’s vader. Het is een hele beroemde munt die in alle forten wordt gevonden: Woerden, Alphen, Vleuten De Meern, Valkenburg, enzovoorts. Daardoor weten de archeologen dat ze in de periode van Caligula zitten. Daarnaast zijn er munten munten van Caligula zonder stempel. Het fort heeft tijdens de regeertijd van Caligula gefunctioneerd. Er zijn echter ook munten van Caligula met stempel. Nadat Caligula is vermoord, komen er munten van de nieuwe keizer Claudius. Die moeten echter nog geslagen en verspreid worden. De munten van Caligula circuleren nog. Daarom wordt er op die munten een klop gezet dat de munten nog ok zijn. Ook deze munten worden in de verschillende forten teruggevonden.

rondleidingen

Over de rondleidingen in Pleisterplaats Albaniana is goed nagedacht. Bezoekers beginnen in ‘De Vergulde Wagen’ waar de expositie is en waar je de echte Romeinse voorwerpen kunt bekijken. Vervolgens wandelt de groep naar het centrum. Ze steken de Oude Rijn over, waar nu een replica van een mijlpaal staat. Deze stond oorspronkelijk niet langs het water, maar langs de limesweg. Aan het water ligt het aanlegpunt van de Zwammerdamschepen op de originele plek waar de Rijn vroeger stroomde. De Rijn zag er toen heel anders uit. Tijdens de rondleidingen worden hiervan afbeeldingen getoond. In de stenen van de aanlegplaats staat een tekst van Tacitus gegraveerd. Deze natte en onbewoonbare uithoek van het rijk vonden de Romeinen helemaal niets. Op het Rijnplein aangekomen staat daar de maquette van de eerste houtbouwfase van Castellum Albaniana.

Adventskerk en beeld Venus van Alphen

Als je door de poorten van het Castellum kijkt, zie je de Via Albaniana lopen. Langs die weg lag de vicus. Rechts is de Adventskerk en daarvoor de kledingwinkel Sebastian. Daar was het badhuis. In het Archeon kun je dat in het echt beleven.

Voordat de Adventskerk werd gebouwd, hebben er nog twee kerken gestaan. Daarvoor was er een Germaans heiligdom, de fundamenten van het heiligdom zijn gevonden. Daar is eveneens het beeldje van de Venus van Alphen gevonden. Dit beeldje is te zien in Archeologiehuis Zuid-Holland. Daar is ook de poortsteen uit de derde periode van het Castellum te bewonderen. Oftewel wat je nu ziet in Alphen heeft een historie die teruggaat tot de Romeinen. Er zijn mooie paralellen te maken tussen de Romeinse winkels en werkplaatsen met het huidige Alphen aan den Rijn.

De maquette (door julia chorus)

Dit is een reconstructie van het oudste Castellum. Het hout is in de winter van 40/41 n.Chr. gekapt en meteen gebruikt. Zoals Wouter heeft verteld, zijn er verschillende munten van Caligula gevonden die het jaartal bevestigen. Het hout kwam uit deze omgeving. Door al het houtverbruik moet het landschap hier drastisch zijn veranderd, alle bomen zijn gekapt. Het fort was onderdeel van de plannen van Caligula om richting Engeland te trekken. Er was toen nog geen sprake van een grens. Grote delen van de barakken konden heel gedetailleerd worden onderzocht. Dit is de eerste maquette met een reconstructie van een zoden wal. Bij de opgraving zijn 3m lange liggende planken gevonden als basis voor de graszoden. Deze werden omgekeerd opgestapeld tot 3,5 tot 4 meter hoog. Specialisten denken dat de poortgebouwen wel 8 of 9 meter hoog moeten zijn geweest.

De rechter voorzone van het fort.

Op de plek van de maquette sta je waarschijnlijk net tussen de wal en de barakken in, in de rechter voorzone. Het Castellum lag dicht bij de Rijn. De huidige rivier is ongeveer op dezelfde plek gebleven. Alle gebouwen waren in deze fase van hout. Na de Bataafse opstand is er nog een houten fase geweest, maar wel een nieuw soort wal. . Deze zogenaamde bekistingswal is in het Archeon te zien. De barakken zien er eveneens anders uit. Uiteindelijk is een groot deel in steen herbouwd, zoals de muren en belangrijkste gebouwen. Veel gebouwen bleven echter van hout.

Opvallend aan Castellum Albaniana zijn de schuine lijnen. De omwalling heeft de vorm van een paralellogram en komt niet zo vaak voor. Het heeft waarschijnlijk te maken met een natuurlijke crevasse, een zijriviertje van de Rijn dat op deze plek heeft gelopen en waarlangs het fort is gebouwd. Het is interessant om te zien dat ze er niet voor hebben gekozen om iets verderop te bouwen waar een rechter en hoger gebied was. Het belangrijkste was duidelijk dat het fort tegenover de Aar lag, een zijtak van de Rijn. Het is een keuze die bij alle forten langs de Rijn is te zien. De bewaking van de rivier en bevaarbare zijtakken waren belangrijker dan het houden van droge voeten.

promotie van de limes

Han is niet alleen betrokken bij de Historische Vereniging Alphen, hij zit tevens in de Stuurgroep Pleisterplaats Albaniana. In die rol zoekt hij de verbinding met de andere Limeslocaties in Alphen aan den Rijn en daarbuiten. Han vertelt me over wandel- en fietsroutes, vaarroutes en verschillende excursies. Op allerlei manieren wordt nagedacht over verbindingen. Verbinding tussen de verschillende Limeslocaties, verbinding met verschillende doelgroepen, maar ook verbinding met ander erfgoed. Zo is er een fietsroute over molens, waar Historisch Museum Hazerswoude wordt genoemd. Zo worden de mensen in het klein toch weer even aan de Limes herinnerd en worden ze misschien geprikkeld om hier een volgende keer iets mee te doen. Het is mooi en inspirerend om te horen hoe Han als verbinder te werk gaat. Ik ben benieuwd naar de toekomst.

Meer weten?

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A6 Stichting Mooi Matilo

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. In het oosten van Leiden ligt park Matilo, waar de castellummuur zichtbaar is gemaakt door middel van een wal en zes moderne wachttorens. Onder de grond ligt het Unesco Werelderfgoed Castellum Matilo en het Kanaal van Corbulo. Stichting Mooi Matilo heeft een keet genaamd de Fabrica op de site om over deze bijzondere plek te vertellen. Ik spreek met Alexander Geertsema, voorzitter van de stichting.

park matilo

Al bij aankomst worden bezoekers geïnformeerd over het bijzondere park waar ze doorheen lopen en de rijke geschiedenis van de plek. Op allerlei manieren worden bezoekers herinnerd aan de Romeinse aanwezigheid. Over de Limesweg kom je het castellum binnen. Op de originele locatie van de ommuring is een wal en een zestal Romeinse wachttorens aangelegd. Als je midden in het park staat, krijg je een goede indruk van de grootte van het fort, al was deze in de Romeinse tijd natuurlijk volgebouwd. In de bakstenen weg lees je Limes. Ook over de beplanting rondom het fort is nagedacht. En dan zijn er nog de metalen sculpturen die her en der herinneren aan de Romeinen. Bezoekers die meer willen weten over de geschiedenis, kunnen elke zondagmiddag terecht bij de bouwkeet die tot Fabrica, oftewel Romeinse werkplaats, is omgedoopt. De Stichting Mooi Matilo heeft zo’n 10 vrijwilligers die de bezoekers van het park graag meer vertellen.

partners in park matilo

Stichting Mooi Matilo heeft verschillende partners waarmee ze het verhaal van deze bijzondere plek vertellen. Aan een zijde van het park zit een schooltuin complex. Daar is een Romeinse tuin bij die wordt onderhouden door Dorothee Olthof van Prae. Zo kun je ontdekken wat de Romeinen hier mee naartoe brachten, wat ze verbouwden en welke planten en kruiden ze gebruikten in de keuken en bijvoorbeeld om verfstoffen mee te maken. Meer richting de Rijn zijn de stadstuinen waar buurtbewoners hun groenten en fruit verbouwen. Zij hebben zich door de Romeinen laten inspireren. Verder zijn er enkele visualisaties die herinneren aan het kloostercomplex wat ook op deze locatie heeft gestaan en het Kanaal van Corbulo. De Romeinen vonden de tocht over zee gevaarlijk en hebben een kanaal gegraven tussen de Rijn en Maas. Deze ligt aan de stadskant van het Romeinse Castellum.

een romeinse dakpan in je tuin

De Fabrica is geen museum, dus de echte gem is hier niet tentoongesteld. Voor de gem met de drinkende paarden kun je naar het vlakbij gelegen Leiderdorps Museum. Toch kan de bezoeker wat echte Romeinse vondsten bekijken, zoals Romeinse scherven en sinds kort de Limeswegpaal uit Valkenburg die aan alle presentatie units zijn geschonken. Het bijzondere van wonen rondom een Romeinse site is dat er nog wel eens vondsten bij mensen in de achtertuin worden gedaan. Pas kwam een meneer met een groot stuk Romeins dakpan langs die hij tijdens het opruimen van zijn tuin terug vond. Stichting Mooi Matilo vertelt dan natuurlijk graag meer over deze vondst. Op deze manier zullen buurtbewoners meer binding krijgen met de bijzondere geschiedenis van hun buurt.

Meer weten

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland

S4A5 Ipse de Bruggen en Hortus Populus

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Dit keer bezoek ik twee maatschappelijk betrokken organisaties. Allereerst Ipse de Bruggen in Zwammerdam, een zorginstelling op de locatie van castellum Nigrum Pullum en de beroemde Zwammerdamschepen. Hier spreek ik met Leen van Zwieten. Vervolgens bezoek ik de Hortus Populus in Bodegraven, een Romeinse pluk- en oogsttuin waar een Romeinse barak is gebouwd door architect Gert Jacob de Graaf samen met andere vrijwilligers.

Ipse de bruggen

Vijf jaar geleden bezocht ik voor het eerst de vindplek van de beroemde Zwammerdamschepen en castellum Nigrum Pullum. Ik werd toen rondgeleid door de enthousiaste vrijwilliger John de Vries die ik deze zomerserie nog zal spreken in Bodegraven. Ik bekeek toen het terrein waar het castellum onder de grond ligt en hoorde meer over de permanente Limestentoonstelling in Grandcafé De Haven. Lees de blog hier.

Dit keer kom ik vanwege de gemmententoonstelling, maar ook om meer te weten te komen over de zorginstelling Ipse de Bruggen en wat zij doen met deze bijzondere Romeinse locatie waarop ze wonen. Ik heb afgesproken met Leen van Zwieten, zelfbenoemd programmamaker voor de Limes. Ik val meteen met mijn neus in de boter, want er is nog een kleine opgraving bezig op het terrein. We spreken kort met archeoloog Wouter Groenendijk over de gevonden grachten en mogen een paar leuke vondsten bekijken.

Overal waar we komen wordt Leen enthousiast begroet en maken we een praatje. Er worden over en weer grappen gemaakt en er wordt een beetje geplaagd. De liefde en zorg voor de bewoners spat ervan af bij Leen. Ook als hij vertelt over Ipse de Bruggen en hoe hij projecten rondom de Romeinse Limes organiseert in samenwerking met de clienten, begint hij vanzelf te stralen. Het is een prachtig voorbeeld hoe de Romeinse tijd opnieuw betekenis kan krijgen in de huidige tijd. Na de zomerspecial komt er nog een uitgebreide podcast over Ipse de Bruggen met Leen van Zwieten. Houd de socials in de gaten.

Meer weten

hortus populus

Na een lekkere en heel betaalbare lunch bij Grandcafé De Haven waar de Limestentoonstelling over Nigrum Pullum en de Gemmententoonstelling is te zien, ga ik op weg naar Bodegraven. Gelegen aan een nieuwbouwwijk die nog vol in ontwikkeling is, ontmoet ik architect Gert Jacob de Graaf. Op de Hortus Populus, een Romeinse pluk- en oogsttuin heeft hij de afgelopen jaren samen met andere vrijwilligers een Romeinse Soldatenbarak, de Cohortus, gebouwd. Er is een contubernium voor acht soldaten nagebouwd die bestaat uit een slaapvertrek of papilio met daaraan vast de arma of wapenkamer. Zeker als re-enactors aanwezig zijn, kunnen bezoekers daar beleven hoe het voor de hulptroepen was om te leven in het fort. Het overige deel ter grootte van nog drie contubernia is ingericht als workshopruimte en plek voor de vrijwilligers van de Hortus.


De archeologiedagen zijn net achter de rug en er zijn een aantal leuke workshops geweest, zoals een Romeinse kookworkshop.

Gert Jacob en de vrijwilligers van de Hortus vinden de betrokkenheid bij de buurt heel belangrijk. Tijdens de archeologiedagen zijn daarom Romeinse soldaten door de nieuwbouwwijk getrokken om bewoners naar de Hortus Populus te lokken voor leuke activiteiten. De Hortus Populus heeft als doel om ervoor te zorgen dat de buurtbewoners lokaal hun groenten kopen, in plaats van bij de supermarkt waar het vaak een hele reis heeft afgelegd. Mensen kunnen een abonnement nemen en wekelijks hun portie groente en fruit halen, of een bos bloemen snijden.

De Hortus Populus is geen museum. Daarom is het niet mogelijk om een echte gem tentoon te stellen. De tentoonstelling bestaat dan ook uit twee borden met foto’s en uitleg. Gert Jacob heeft zelf het tweede bord erbij gemaakt. In de barak zijn wel een aantal echte Romeinse vondsten te zien die zijn gevonden in Bodegraven. En in tegenstelling tot in een museum, mag je deze wel gewoon vasthouden en bekijken. Dichter bij de Romeinen kun je niet komen! Na de zomerspecial komt er nog een uitgebreide podcast over de Hortus Populus met Gert Jacob de Graaf. Houd de socials in de gaten.

Meer weten:

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A4 Historisch Museum Hazerswoude

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. In seizoen drie wijdde ik een aflevering aan de bijzondere vondsten in Hazerswoude. Leon van der Werf, voorzitter van Historisch Museum Hazerswoude, wil dit verhaal in de toekomst graag vertellen.

Deze ochtend bezoek ik voor de eerste keer Hazerswoude-Dorp. Ik kom bij een mooi zeventiende-eeuws pand waar het Historisch Museum Hazerswoude is gevestigd. De deur staat uitnodigend open en binnen word ik verwelkomd door een aantal vrijwilligers. Net na mij komt ook voorzitter Leon van der Werf binnen. Hij leidt me rond in het museum. Het is leuk om te zien hoe enthousiast en betrokken de vrijwilligers zijn bij de geschiedenis van hun dorp. Leon vertelt dat ze eigenaar zijn van het pand en met zo’n 35 vrijwilligers het museum runnen zonder enige vorm van subsidie. Op de zolder van het museum is het archief van het museum en wordt er allerlei onderzoek gedaan naar de geschiedenis van het dorp.

oral history

De vrijwilligers van het museum vinden het belangrijk om een nauwe band met de dorpsbewoners te hebben. In de derde zaal is elk halfjaar een wisseltentoonstelling. Op dit moment wordt het verhaal van de lokale brandweer verteld. In de tweede zaal is een scherm, waar vrijwilligers me een aantal voorbeelden laten zien van hun Oral History project. Vier keer per jaar nemen ze het verhaal op van een markante dorpsbewoner. Ik ben onder de indruk van de kwaliteit van de films.

de romeinen

Ook krijg ik een film te zien die recent is ontwikkeld door TGV teksten & presentaties over de bijzondere vondsten van de afgelopen jaren bij de nieuwbouwwijk Westvaartpark in Hazerswoude. Het is de grote wens van Leon en de vrijwilligers dat na het archeologische onderzoek een deel van de vondsten naar het museum komt. De tweede zaal met een tentoonstelling over de Tweede Wereldoorlog wordt dan de nieuwe Romeinenzaal. Hier is een subsidie voor aangevraagd.

Voor nu is er een pas ingerichte vitrine met Romeinse vondsten. De gem waarvoor ik kom, maar ook een aantal metaalvondsten zoals een fibula, zijn een bruikleen van detectorzoeker Serge Meijers. Deze dorpsbewoner heeft ervoor gezorgd dat de archeologen nader onderzoek zijn gaan doen op de nieuwbouwlocatie. Hij deed zijn vondsten namelijk bij Westvaartpark. Op deze locatie werd eigenlijk niets bijzonders verwacht en achteraf gezien blijkt er juist heel veel bijzonders aan de hand te zijn op deze plek. Het onderzoek is nog gaande, maar als je meer wilt weten, luister dan naar mijn aflevering met Wilfried Hessing over de bijzondere vondsten in Hazerswoude.

samenwerking zuid-holland

Nu ik een aantal locaties heb bezocht, valt het me op wat een mooie samenwerkingen er op dit moment tot stand komen langs de Limes in Zuid-Holland. De gemmententoonstelling waarvoor ik op pad ben, is natuurlijk een mooi voorbeeld om de locaties met elkaar te verbinden. Daarnaast krijgt elke locatie in Zuid-Holland een houten paal van de Limesweg die in Valkenburg is gevonden. Vooral voor vrijwilligersorganisaties is dit een mooie kans om een bijzonder verhaal te vertellen. De paal wordt met vitrine en informatie geleverd door Hazenberg Archeologie. Met een qr-code kunnen bezoekers een film bekijken. En de grotere musea integreren het op eigen wijze in hun opstelling.

romeinse helm

Tenslotte laat Leon me een replica van een Romeinse helm zien. De originele helm is te bewonderen in het Rijksmuseum van Oudheden en is niet hier gevonden, maar in Matilo. De vinder Maurits Knegt heeft de replica gemaakt en heeft deze beschikbaar gesteld voor het museum. Bezoekers mogen de helm opzetten en zo wordt de geschiedenis een stuk levendiger. Het was tijdens de Archeologiedagen een succes en ook tijdens de Open Monumentendagen in september zal de helm weer worden ingezet.

De originele helm in het Rijksmuseum van Oudheden, collectie RMO.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A3 Huygens Museum

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Om de Rijn met de Maas te verbinden, hebben de Romeinen het kanaal van Corbulo gegraven vanaf Castellum Matilo bij Leiden tot aan het huidige Naaldwijk. Ongeveer halverwege het kanaal, bij het huidige Voorburg, bouwen de Romeinen een hoofdstad voor de Cananefaten: Forum Hadriani. In het Huygens Museum, locatie Notarishuis, is een gloednieuwe tentoonstelling over deze stad ingericht door directeur Tim Zeedijk. Een mooi moment om met hem te spreken.

Huygens Museum: Locatie Notarishuis

Het Huygens Museum bestaat uit twee locaties. De locatie waar ik vandaag ben is bij velen misschien beter bekend als Museum Swaensteyn. Tegenwoordig is dit het Huygens Museum locatie Notarishuis.
Binnen het museum is een tentoonstellingsvleugel gebouwd waar de tentoonstelling over Forum Hadriani is te zien. Het museum toont de geschiedenis van de gemeente Leidschendam-Voorburg van de Romeinen tot de twintigste eeuw. Een wens van Tim is om het in de toekomst door te trekken naar de eenentwintigste eeuw.

Op dit moment is de tijdelijke tentoonstelling ‘Aan tafel met prinses Marianne’ te zien. Deze prinses en dochter van koning Willem I, zette haar overspelige Pruisische prins aan de kant en ging er vandoor met de koetsier. Ze had een buitenplaats in Voorburg. De Prinses Mariannelaan en het Marianneviaduct herinneren aan deze beroemde bewoonster van Voorburg.

In de hal is er aandacht voor twee twintigste eeuwse beeldhouwers, namelijk Albert Termote en Marian Gobius. Marian had haar eigen kunstklas in Voorburg. In die tijd was nog het motto op school: ‘ Jongens kleien, meisjes breien’ . Marian Gobius vond dat onzin en zij had daarom een gemengde kunstklas.

Huygens museum: locatie hofwijck

Huygens Museum locatie Hofwijck is de buitenplaats die Constantijn Huygens liet bouwen. Hij was dichter en secretaris van twee prinsen van Oranje. Een van zijn zoons is de wetenschapper Christiaan Huygens. De tuin van deze twee heren is ook te bezichtigen. Het is een van de oudste zeventiende-eeuwse tuinen die helemaal is gereconstrueerd.

De nieuwe Romeinenzaal

De oude Romeinenzaal was boven in het museum en slechts een kwart van de oppervlakte die de tentoonstelling nu heeft. Het was een uitdaging om met een groep kinderen op zaal aan de slag te gaan. Nu is er een speciaal kindergedeelte waar de klas kan gaan zitten. De rondleider kan het verhaal vertellen met behulp van replica’s, zodat de kinderen actief aan de slag kunnen gaan. Ze kunnen kleding en helmen passen. Vervolgens kunnen ze in het andere gedeelte de echte vondsten bekijken.

Er zijn drie introductieteksten. Veel mensen weten niet wat de Romeinse Limes is, dus dit wordt eerst uitgelegd. Vervolgens wordt er ingezoomd op Forum Hadriani, een Romeinse stad met haven. De stad is op deze plek ontstaan, vanwege het Kanaal van Corbulo, dat is het derde onderwerp van de tentoonstelling. Verder zijn er veel gebruiksvoorwerpen van de bewoners te zien, van Cananefaats aardewerk tot het typische Romeinse terra sigillata.

Waterput

Een echt topstuk is een waterput die bestaat uit twee verwrongen houten wagenwielen van een Romeinse transportwagen. In de Romeinse tijd zijn ze versleten en vervolgens hergebruikt om een waterput te stutten. Er is een beschoeiing rond geslagen. De put heeft altijd onder water gestaan en is daardoor heel goed bewaard gebleven. In 2005 is deze teruggevonden.

Gera

Een bijzonder object is het gipsen afgietsel van een skelet dat in de stad is gevonden. Er is een gezichtsreconstructie gemaakt en ze heeft de naam Gera gekregen. Het skelet is door de bekende professor Reuvens gevonden. Hij was de eerste hoogleraar archeologie ter wereld. Reuvens concludeerde dat het mogelijk een Cananefaatse vrouw is geweest, omdat Romeinen hun doden nooit binnen de stadsmuren zouden begraven. Op de visualisatie van Forum Hadriani, gemaakt door Bob Brobbel, zijn de Romeinse graven langs de wegen die de stad uitlopen te zien. Deze zijn echter nog niet teruggevonden. Het gaat dus om een interpretatie. Het echte skelet is helaas verloren gegaan. DNA-onderzoek om de achtergrond van de jonge vrouw te achterhalen zal dus helaas niet gaan. In de vroege twintigste eeuw is er echter een afgietsel gemaakt voor het Musee d’Histoire Naturelle in Parijs. Begin eenentwintigste eeuw heeft dit museum gevraagd om een kopie van de kopie te maken. Deze is nu in het museum te zien.

Wil je meer weten over Forum Hadriani? Luister dan de aflevering met Tom Buijtendorp.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S3 AFL12: Operatie Zwammerdamschepen deel 2

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Voor de laatste podcast binnen de gemeente Alphen aan den Rijn ben ik te gast in de restauratiewerf Zwammerdamschepen in Museumpark Archeon. Hier worden de Romeinse schepen, die ruim 50 jaar geleden zijn opgegraven in Zwammerdam, gerestaureerd tot complete platbodems en boomstamboten. Ik spreek met scheepsarcheoloog en houtspecialist Yardeni Vorst en limesarcheoloog Tom Hazenberg over dit bijzondere project.

Dit is deel 2 van de aflevering over Operatie Zwammerdamschepen. Yardeni Vorst vertelt wat er zo bijzonder is aan het type ‘Zwammerdamschepen’. Daarnaast schetst ze een beeld van de werkzaamheden op de restauratiewerf, waar tijdens het schoonmaken van het hout nog steeds nieuwe details worden ontdekt die onder de conserveringslaag verstopt zaten. En hoewel de archeologen vijftig jaar geleden alles goed hebben geadministreerd, is het soms best een gepuzzel om elk stuk hout op de juiste plek te krijgen. Tenslotte vertelt Yardeni meer over haar promotieonderzoek en nodigt Tom Hazenberg de luisteraars van ‘De Limes leeft!’ uit om een bezoekje te brengen aan de restauratiewerf op Museumpark Archeon. Zie de link voor meer informatie.

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Erfgoedfonds van de gemeente Alphen aan den Rijn.

S3 AFL11: Operatie Zwammerdamschepen deel 1

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Voor de laatste podcast binnen de gemeente Alphen aan den Rijn ben ik te gast in de restauratiewerf van Operatie Zwammerdamschepen in Museumpark Archeon. Hier worden de Romeinse schepen, die ruim 50 jaar geleden zijn opgegraven in Zwammerdam, gerestaureerd tot complete platbodems en boomstamboten. Ik spreek met scheepsarcheoloog en houtspecialist Yardeni Vorst en limesarcheoloog Tom Hazenberg over dit bijzondere project.

In 2019 was ik voor het eerst te gast bij Operatie Zwammerdamschepen. Ik sprak met Tom Hazenberg over de restauratie van de Zwammerdam 2 die op dat moment gaande was in restauratiewerf 1. Ondertussen zijn we 4,5 jaar verder. In de afgelopen jaren is er gewerkt aan de boomstamboten en is het hout van de Zwammerdam 6 schoongemaakt. Het hout van deze platbodem ligt in restauratiewerf 3 waar ook het interview plaatsvindt. Ondertussen wordt het hout van de Zwammerdam 4 gereinigd in restauratiewerf 2. Dit is de grootste van de drie platbodems en zal in het nog te bouwen Nationaal Romeins Scheepvaartmuseum live worden gerestaureerd.

Dit is deel 1 van de aflevering over Operatie Zwammerdamschepen. Yardeni Vorst stelt zichzelf voor. We keren terug naar de jaren zeventig van de vorige eeuw, toen de schepen werden gevonden in Zwammerdam. Yardeni vertelt hoe de schepen indertijd zijn geconserveerd en welke kansen dit biedt om de schepen nu niet alleen te restaureren, maar ook te reconstrueren tot volledige Romeinse schepen. Tom Hazenberg vertelt wat er de afgelopen jaren al is gedaan en wat de planning voor de komende jaren is. Het Nationaal Romeins Scheepvaart Museum zal worden gebouwd als onderdeel van Museumpark Archeon. De Zwammerdam 4, de grootste van de platbodems, zal live in het museum worden gerestaureerd.

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Erfgoedfonds van de gemeente Alphen aan den Rijn.

S3 AFL10: Romeinse vondsten in Hazerswoude

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Na de aflevering over de Romeinse forten in de gemeente Alphen aan den Rijn, is er in deze aflevering aandacht voor recente vondsten binnen de gemeente. In Hazerswoude wordt het woningbouwproject Westvaartpark gerealiseerd. Vooronderzoek leverde weinig op, maar ondertussen maken bijzondere Romeinse vondsten duidelijk dat op deze locatie langs de limesweg iets meer aan de hand was. Maar wat? Ik spreek met archeoloog Wilfried Hessing van Vestigia, die het archeologische onderzoek van de afgelopen jaren heeft begeleid.

Waar ligt de opgravingslocatie?
De locatie in Hazerswoude-Rijndijk bevindt zich hemelsbreed precies op de helft tussen castellum Albaniana in Alphen aan den Rijn en castellum Matilo in Leiden. En juist op deze locatie is de eerste mijlpaal gevonden die langs de limesweg in Nederland stond. Een bijzondere vondst die ook landelijk in het nieuws kwam. En dat is niet het enige. De vele Romeinse en tevens militaire vondsten maken duidelijk dat de Romeinen hier niet alleen aan de weg werkten, maar ook verbleven. Heeft hier een wachtpost gestaan, een herberg of een wegtempeltje? Bewijs voor een bouwwerk zijn tot dusver nog niet aangetroffen. En de vraag is of dat nog gaat gebeuren. Luister naar de podcast om alles over het onderzoek te horen.

Landschappelijke ligging van het nieuwbouwplan Westvaartpark ten westen van Hazerswoude-Rijndijk. De Romeinse limesweg en opgravingslocaties. (beeld: Vestigia)

Wat is de limesweg?
In de Romeinse tijd was de rivier de Rijn de noordgrens van het Romeinse Rijk. Om de forten en wachttorens die langs deze grens werden gebouwd te verbinden werd de limesweg aangelegd. In Hazerswoude is deze limesweg aangetroffen. Het was een soort rijksweg die was bedoeld om troepenverplaatsingen langs de grens snel en effectief te laten verlopen. Dankzij deze weg was het mogelijk om minder troepen in de forten te stationeren, omdat ze zich toch snel konden verplaatsen als het nodig was. Verschillende keizers zoals Trajanus en Hadrianus waren bezig met invallen in het Donaugebied in het midden van de tweede eeuw. In ons gebied was het op dat moment rustiger en door te zorgen voor een goede infrastructuur kon de grens met minder troepen worden verdedigd.

Dwarsdoorsnede limesweg in Hazerswoude. Links het restant van een eiken paal die deel uitmaakte van de dubbele rij om het weglichaam vast te zetten. (foto: Vestigia)

Hadrianus heeft heel erg geïnvesteerd in de verbetering en het onderhoud van de limesweg. In een paar jaar tijd is er enorm aan deze weg getimmerd. Het gaat om honderdduizenden houten palen. Er is een soort dijk opgeworpen waarover de weg is aangelegd. De laatste decennia zijn met name ten westen van Utrecht steeds meer stukjes weg teruggevonden in allerlei opgravingen en nu dus ook in Hazerswoude. Aan de noordkant van het plangebied vlak achter de huidige Rijndijk is de Hadrianusweg aangetroffen met de bekende houten palen waarmee een dijkje werd vastgezet. Die houten palen dateren allemaal uit de winter van 124/125. Dat komt overeen met vergelijkbare vondsten in Leidsche Rijn Utrecht en in Valkenburg bij Katwijk. Hoe meer je opgraaft en vindt langs de limesweg, des te duidelijker het wordt dat dit een groot project moet zijn geweest.

Het bijzondere van de opgravingslocatie in Hazerswoude is dat de Romeinen te maken hebben met een zijriviertje waar ze overheen moeten. Bovendien hebben ze daar veel overlast gehad van overstromingen en dat is duidelijk te zien aan alle houten vondsten. Elke keer moest de weg weer opgebouwd en afgebroken worden. Dat verklaart waarom er in allerlei geulen en geultjes houten beschoeiingen, damwandjes en brugconstructies zijn aangelegd. Daar worden nu steeds stukjes van opgegraven.

Leren schoen met uniek sierlijk spijkerpatroon eerste helft 3e eeuw (foto: Vestigia)

Bijzondere vondsten
In totaal zijn er tussen de 40.000 en 50.000 Romeinse vondsten gedaan in Hazerswoude. In de podcast vertelt Wilfried over twee bijzondere vondsten: een Romeinse mijlpaal en een houten plankje oftewel een tabula ansata. Maar er is nog veel meer gevonden, waaronder veel militaire vondsten. Denk hierbij aan stukjes metalen uitrustingsstukken, grote sierschijven of eremedailles. Maar ook een aantal leren schoenen, waarvan 1 met een heel bijzonder spijkerpatroon (zie foto).

Kleine loden zegeltjes
Een andere bijzondere vondst zijn kleine loden zegeltjes die gestempeld waren en waar tekst op staat. Ook deze zijn in Nederland nauwelijks bekend. Eentje is in Velsen gevonden in een vrij vroege periode. Dit soort loden zegeltjes kennen we alleen uit het gebied van de muur van Hadrianus en in het oosten langs de Donau in Roemenië. We weten niet precies waarvoor ze dienden. De idee is dat ze kunnen worden vergeleken met de middeleeuwse lakenloodjes, die aan grote lappen stof werden gehangen om aan te geven dat de belasting betaald was of ze geen belasting hoefden te betalen. Deze zegels werden wellicht ook aan voorraden gehangen van bijvoorbeeld de militaire gouverneur die langs de Romeinse grens allerlei voorraden had voor noodgevallen. Als die spullen dan verplaatst werden was het duidelijk dat ze van de keizer waren en niet aangeslagen konden worden voor de belasting, In de Romeinse tijd werd namelijk al tol en belasting geheven Daar zouden de loden zegeltjes voor gebruikt kunnen zijn. De vraag is natuurlijk waarom ze juist in Hazerswoude zijn terechtgekomen? Misschien zijn er allerlei spullen naar deze plek vervoerd onder militaire leiding om bijvoorbeeld reparaties aan te brengen aan de Romeinse weg en de brug die er misschien gestaan heeft. Wellicht moesten ze daarvoor de noodvoorraden gebruiken. Het maakt allemaal duidelijk dat er hier iets meer aan de hand is geweest dan alleen een weg. De Romeinen waren hier overduidelijk aanwezig en hoge Romeinen lijken te hebben ingegrepen. Dat maakt dat deze locatie zoveel aandacht krijgt.

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Erfgoedfonds van de gemeente Alphen aan den Rijn.

S3 AFL 9: Romeinse Vicus aan de Rijn

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze aflevering hoor je deel 2 met archeoloog Julia Chorus. Ze vertelt over het project Romeinse Vicus aan de Rijn. Er is veel onderzoek gedaan naar de Romeinse forten langs de Rijn, maar hoe zit het met de kampdorpen die er omheen ontstonden? Door in oud onderzoek te duiken en de vondsten opnieuw te bekijken hoopt Julia samen met haar team meer te weten te komen over het ontstaan van de kampdorpen en de bewoners. Naast het onderzoek is publieksparticipatie een belangrijk onderdeel van het project. Als pop-up archeohotspot heeft de tent al regelmatig in Leiden, Alphen aan den Rijn en Zwammerdam gestaan. Zo hoopt Julia steeds meer bewoners bewust te maken van het bijzondere Romeinse verleden in hun eigen woonplaats.

In deze aflevering kom je ook te weten wat je als bewoner of bezoeker in Alphen aan de Rijn en Zwammerdam kunt terugvinden over de Romeinen. Zo is er sinds kort een bronzen maquette van het Romeinse fort in Alphen aan den Rijn. En is er bij de zorginstelling Ipse de Bruggen in Zwammerdam een mooi Limes bezoekerscentrum. In het verleden heb ik hier een blog over geschreven.

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Erfgoedfonds van de gemeente Alphen aan den Rijn.


S3 AFL 8: TWEE ROMEINSE FORTEN IN GEMEENTE ALPHEN AAN DEN RIJN

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Deze aflevering spreek ik met archeoloog Julia Chorus. Ze schrijft een proefschrift over de houtbouwfasen van de Romeinse forten tussen Vechten en de Noordzee. Daarnaast heeft ze meegewerkt aan de opgravingen in het centrum van Alphen aan den Rijn. Ze is dan ook de ideale kandidaat om ons meer te vertellen over de forten in Alphen aan den Rijn en Zwammerdam, oftewel castellum Albaniana en castellum Nigrum Pulum.

Op 26 oktober 2023 is een bronzen maquette van het houten Castellum Albaniana onthuld op het Rijnplein in Alphen aan den Rijn. Julia heeft de reconstructie gemaakt, waarna kunstenaar en restaurateur Marc van der Aa de maquette heeft gemaakt. Lees het bericht hier.

Lees de blog over het proefschrift van Julia Chorus over de houtbouwfasen van de castella tussen Vechten en de Noordzee. Klik hier.

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Erfgoedfonds van de gemeente Alphen aan den Rijn.

s3 afl 7: Arnhem Meinerswijk

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Deze aflevering spreek ik met Martijn Defilet, stadsarcheoloog bij de gemeente Arnhem, over Arnhem Meinerswijk. Op deze plek, in de uiterwaarden van de Rijn, liggen onder de grond nog de resten van een Romeins castellum. SInds juli 2021 is dit fort onderdeel van het Unesco Werelderfgoed van de Nedergermaanse Limes. Wat maakt Arnhem Meinerswijk zo bijzonder? Martijn vertelt er graag alles over.

Meinerswijk (bron: Gemeente Arnhem)

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de gemeente Arnhem

s3 afl 5: Constructing the limes

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Deze grens is tevens het onderwerp van een grootschalig project ‘Constructing the limes’. Het onderzoek gaat niet alleen over hoe de grens in de oudheid werkte, maar ook hoe deze tot vandaag de dag zichtbaar wordt gemaakt als cultureel erfgoed en het ons denken over grenzen beïnvloedt. Saskia Stevens van de Universiteit Utrecht leidt dit project en vertelt in deze aflevering over de verschillende onderzoeken en op welke manier het grote publiek bij het project wordt betrokken. Het doel is namelijk om wetenschappelijk onderzoek toegankelijk te maken voor een breed publiek.


s3 afl 4: Kanaal van Corbulo

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Een bijzondere erkende locatie is een stuk van het Kanaal van Corbulo in de gemeente Leidschendam-Voorburg. Dit kanaal is in de eerste eeuw na Chr. in opdracht van generaal Corbulo aangelegd als verbinding tussen Rijn en Maas. Ik spreek met archeoloog Wilfried Hessing over het belang van dit kanaal, maar ook over het belang van bescherming. De druk om te bouwen in de Randstad is groot en dat vormt een bedreiging voor het behoud van dit bijzondere erfgoed.

We weten dat de Romeinen tot veel in staat waren. Het aanleggen van het Kanaal van Corbulo was echter een waterstaatkundig hoogstandje voor die tijd. Het kanaal was zo’n 25 à 30 kilometer lang. Het werd aangelegd in een moeraslandschap achter de duinen, waar allerlei kreekjes doorheen liepen. De Romeinse ingenieurs hadden de technische en bouwkundige achtergrond en hebben voor de landschappelijke kennis waarschijnlijk gebruik gemaakt van de lokale mensen die de routes en waterwegen en paden goed kenden. Vervolgens moest een tracé uitgezet worden. Daar hadden ze meetinstrumenten voor. Ze werkten met waterpassen, schietlood en doorzichten.

Een kanaal graven
Als je in West-Nederland een gat graaft, dan loopt het meteen vol water. Waarschijnlijk hebben de Romeinen met compartimenten gewerkt en tijdens het uitgraven de instabiele kanten voorzien van beschoeiingen. Het grootste gedeelte van het kanaal werd uitgegraven in het veen. Dat kon redelijk makkelijk worden uitgestoken met een schep, in tegenstelling tot klei. Op de bodem van het kanaal hebben ze nog een laag veen laten zitten, zodat ze niet in het zandbed van de strandwallen terecht kwamen. Na het graven van de compartimenten werden de dammetjes doorgestoken en kon het water doorstromen. Waar mogelijk maakten ze gebruik van natuurlijke waterlopen, kreekjes en geulen.

Omgaan met het getij
In het noorden stond het kanaal in verbinding met de Rijn en in het zuiden met de Maas. Op het punt waar het kanaal aansloot waren dit getijdenrivieren. Met opstuwend tij kwam er water in vanuit de Noordzee en met uitstromend tij stroomde het weg.  Dat had invloed op het kanaal. Waarschijnlijk hebben de Romeinen in het kanaal dammetjes aangebracht om het water vast te houden. Sluizen kenden ze nog niet zo goed. In de dammen lagen buizen, ook wel duikers genoemd, zodat het water er onderdoor kon lopen. Deze hadden een klep aan het eind waardoor het water slechts één kant op kon en niet terug. Dit belemmerde de vaarroute van de schepen. Waarschijnlijk werd dit opgelost met overlaten of overtomen. Dat is ook bekend uit de middeleeuwen. Het is een punt waar je een boot over een dam heen kunt trekken met een soort glijdende scheepshelling.

Bij Leidschendam is mogelijk een aanzet naar een overtoom gevonden. Op zo'n punt vernauwden de Romeinen het kanaal. Normaal is het kanaal 14 meter breed en daar vernauwt het zich tot 4/5 meter. Er werd een dam ingelegd met duiker en een overtoom erlangs om het schip overheen te trekken. Mogelijk is er bij Voorburg ook zoiets geweest. Als je met een aantal compartimenten werkt, kun je de waterstand redelijk in stand houden. Dat betekent wel dat er onderhoud moest worden gepleegd. Dat is tijdens het onderzoek van de afgelopen jaren steeds duidelijker naar voor gekomen. Het kanaal was geen eenmalige gebeurtenis, de Romeinen hebben duidelijk onderhoud gepleegd aan het kanaal. Af en toe werd het kanaalbed weer uitgegraven of werd op een stuk een ander tracé gekozen. Dan kwam er een bocht of een net iets ander verloop. Technisch gezien is het makkelijker om een nieuw bed uit te graven in het veen dan een verzand kanaal met klei en zand op de bodem uit te graven. Zo is er in 200 jaar tijd een heel systeem ontstaan achter de duinen en dat moet nog verder ontrafelt worden.

Toekomstig onderzoek
Na jaren onderzoek is het duidelijk geworden dat het niet slechts ome en kanaal gaat, maar om een hele infrastructuur. Langs de oevers heeft zich van alles afgespeeld. Er heeft waarschijnlijk een breed pad of een weg gelopen. Er lagen op verschillende plekken havens of aanlegplaatsen. Misschien waren er wel controleposten. Er zijn een heleboel nieuwe vragen ontstaan die wachten om beantwoord te worden. Tot nu toe heeft het onderzoek zich toegespitst op de ligging van het kanaal. Voor de toekomst is het belangrijk de omgeving mee te nemen. Al is dit kostentechnisch vaak lastig.

Unesco Werelderfgoed in gevaar
Er zijn nu een paar stukjes van het kanaal beschermd als Unesco Werelderfgoed, namelijk bij Leidschendam-Voorburg en Voorschoten. Het is belangrijk dat er een plan komt voor het beheer en behoud van het kanaal. Niet alleen voor de beschermde onderdelen, maar juist ook voor de gebieden die er buiten vallen. Het grootste gedeelte van het kanaal is namelijk onbeschermd. Daar staat een enorme druk op vanuit de ruimtelijke ontwikkeling. Het is een stuk van de Randstad waar heel intensief gebouwd is en nog gebouwd gaat worden. De afgelopen jaren heeft er veel onderzoek plaatsgevonden vanwege bouwplannen. Als dit in de toekomst zo doorgaat, gaan er steeds meer stukken van het kanaal verloren en is de kans groot dat er weinig tot niets van het kanaal overblijft in de grond.

Mocht dit het geval zijn, dan is het risico groot dat Unesco de toekenning weer intrekt, zoals in Liverpool is gebeurd. De bescherming van het kanaal vergt een brede blik. De provincie en de gemeentes moeten nadenken wat ze met het kanaal willen. Oftewel blijft er uiteindelijk weinig tot niets over van het kanaal, oftewel gaan ze gebieden beter beschermen zodat de rest van het kanaal behouden blijft voor de toekomst.

Publieksboek
Wilfried schrijft op dit moment aan een publieksboek over het Kanaal van Corbulo. Het doel van het boek is om het kanaal bij een breder publiek op de kaart te zetten en te laten zien wat het is geweest. Wilfried ziet het als taak van archeologen om het verhaal te blijven vertellen en ook te vertellen hoe het verhaal zich heeft ontwikkeld. Elke tijd heeft zijn eigen geschiedenis en het verhaal verandert door de tijd heen, vanwege nieuwe kennis die wordt opgedaan. Dat is volgens Wilfried een reden te meer om zuinig te zijn op het kanaal voor de toekomst, zodat nieuwe verhalen kunnen blijven worden verteld. Hij hoopt dat de provincie en gemeentes delen van het kanaal die zich nog onder de grond bevinden zo veel mogelijk beschermen. Mocht er in de toekomst onderzoek plaatsvinden, dan is het van belang dat de juiste vragen worden gesteld en niet steeds dezelfde dingen worden onderzocht. In zijn publieksboek komt daarom niet alleen de geschiedenis van het kanaal zelf aan bod, maar ook de geschiedenis van het onderzoek en wat er nodig is om in de toekomst nog meer te weten te komen. Het verhaal is nog niet klaar.



Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

s3 afl 3: Een legioenskamp in Valkenburg (deel 2)

afbeelding podcast: Opgraving van een poort van het legioenskamp (foto: ADC/Archol)
Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Twee van de erkende locaties liggen in Valkenburg (Zuid-Holland). Het gaat om het castellumterrein in Valkenburg centrum en de vicus in Valkenburg De Woerd. Er is echter nog veel meer gevonden. Zo deden archeologen afgelopen jaar een spectaculaire vondst op het vliegveld van Valkenburg. Ze vonden een legioenskamp! Wouter Vos was bij dit onderzoek betrokken en vertelt over de vondst en wat dit betekent voor de geschiedenis van deze plek.

Elke nieuwe vondst levert een puzzelstukje op dat het verhaal van Romeins Valkenburg  completer maakt of juist verandert. Ook roept het nieuwe vragen op en worden nieuwe hypotheses opgesteld. De vondst van het legioenskamp heeft op dat gebied heel wat teweeg gebracht. Wouter bespreekt nog enkele hypotheses die niet in de podcast pasten, maar zeker de moeite waard zijn om over na te denken. Daarom zijn ze hieronder uitgeschreven.

Zijn de Romeinen al eerder in Valkenburg geweest?
Het legioenskamp is in de herfst/winter van 39 n.chr. gebouwd. Met behulp van dendrochronologie is dat bewezen. Er is ook gebruik gemaakt van ouder materiaal uit 34/35 n.Chr. dat vermoedelijk vanuit Duitsland hierheen is vervoerd. Dat suggereert dat de Romeinen bewust voor deze plek hebben gekozen en de plek al kenden. Er zijn in Valkenburg verschillende vondsten gedaan uit de tijd van keizer Tiberius die hierop zouden kunnen wijzen. Wellicht waren de Romeinen voor het eerst in dit gebied tijdens de campagnes van Germanicus in 15/16 n.Chr. Het fort in Velsen (Noord-Holland) wordt ook in deze periode gebouwd, dus het zou zo maar kunnen. Daar zijn alleen nog geen harde bewijzen voor gevonden. Nog verder terug voer Drusus ook al rond in de wateren van ons land tijdens de verovertochten van het noorden. Het is daarom heel waarschijnlijk dat de Romeinen de delta van de Rijn en de plek waar ze het legioenskamp bouwden al kenden.

Is het legioenskamp hergebruikt door Corbulo?
Een interessante gedachte is dat de plek niet alleen voor de invasie van Brittannië is gebruikt, maar dat ze er later nog zitten. Na het bouwen van het fort wordt het in onderhoud gehouden. In een wilde hypothese van Wouter komt dan in 42 n.Chr. het 20ste legioen dat afzakt langs de Rijn, voordat ze de oversteek naar Engeland maken in 43 n.Chr. Het is niet bekend hoe ze de oversteek maken, maar het vermoeden is buitengaats, dus overzee. Wellicht is de oversteek zo gevaarlijk dat ze dit niet nogmaals herhalen en is dat de aanleiding om het kanaal van Corbulo aan te leggen. Als Corbulo in 47 n.Chr. wordt teruggeroepen achter de Rijn, krijgt hij namelijk de opdracht om een kanaal te graven. Dat komt niet uit de lucht vallen, daar zit een gedachte achter. De militaire infrastructuur moet op orde worden gebracht. Vanaf de Rijn moet men altijd naar Engeland kunnen.

Een opvallend gegeven is dat aan de noordkant van het legioenskamp geen gracht ligt, maar een vaart. Een gracht is 5/6 meter breed, maar deze vaart is meer dan 10 meter breed. Die gaat richting het westen. Ook ligt er een stelsel van kreken die noordwest/zuidoost georiënteerd zijn. Deze staan onder invloed van het getijde. Het vermoeden bestaat dat een aantal van die kreken bevaarbaar waren en dat de vaart aansloot op een van die kreken. Voorbij de strandwallen sloot een aantal kreken aan op het 'bekende' Kanaal van Corbulo naar het zuidwesten richting Forum Hadriani en de Maasmond. De idee is dus dat het Kanaal in eerste instantie niet liep van de Rijn bij Leiden (Matilo), maar dat het kanaal in eerste instantie juist vanaf Valkenburg wordt gegraven, vanaf de noordelijke vaart. Er wordt aangesloten op een kreek in de richting van de Vliet bij Leiden Roomburg en zo wordt een verbinding naar het zuiden in de richting van de Maasmond gemaakt. En misschien dat van daaruit het kanaal wordt doorgetrokken richting Zeeland, om uit te komen bij Domburg, waar de Romeinen met de Schelde in de rug de oversteek konden maken naar Engeland.

Kaart met de positie van de legioensvesting met de vaart en kreken (vos Archeo): 1. castellum 2. Veldzicht. 3. Marktveld/Weerdkampen. 4. Woerd. 5. vliegveld Valkenburg a) gebouwen; b) wegen; c) legioensvesting; d) Rijn en zijgeulen (estuarium); e) opgravingsputten

Kaart met de positie van de legioensvesting met de vaart en kreken (vos Archeo): 1. castellum 2. Veldzicht. 3. Marktveld/Weerdkampen. 4. Woerd. 5. vliegveld Valkenburg
a) gebouwen; b) wegen; c) legioensvesting; d) Rijn en zijgeulen (estuarium); e) opgravingsputten

Corbulo kan het legioenskamp hebben gebruikt voor zijn legioenen om het kanaal vanaf Valkenburg naar de Vliet en naar de Maasmond te graven. Als hij rond 49/50 n.Chr. klaar is vertrekt hij weer. Deze datering is met behulp van dendrochronologie op palen uit de beschoeiing van het kanaal gekomen. Het fort raakt vanaf dat moment wellicht buiten gebruik. De kreken en vaart bij Valkenburg worden op dat moment met moeite opengehouden. De Romeinen kunnen zich hebben afgevraagd waarom ze de bocht nemen richting Valkenburg. Waarom niet in een rechte lijn door naar de Rijn?  Dan kan het kanaal in tweede instantie dus richting de plek bij Leiden Roomburg (Matilo) zijn gegraven. Het fort bij Matilo ontstaat ook pas rond 70 n.Chr. Een vroegere post is mogelijk, maar nog niet gevonden.

Toekomstig onderzoek
Door een nieuwe vondst ontstaat zo een kettingreactie aan nieuwe hypotheses en gedachten. Deze zullen verder onderzocht moeten worden en misschien weten we over enkele jaren wel meer. Of komen de archeologen er toch achter dat ze er helemaal naast zaten?

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

s3 afl 2: Romeins Valkenburg (deel 1)

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Twee van de erkende locaties liggen in Valkenburg (Zuid-Holland). Het gaat om het castellumterrein in Valkenbug centrum en de vicus in Valkenburg De Woerd. In het Torenmuseum, dat zich letterlijk op het castellum bevindt, spreek ik met Wouter Vos over Romeins Valkenburg. Er is namelijk nog veel meer gevonden, zoals een grafveld, boerderijen, een mini-fort en de Romeinse weg.

De afgelopen jaren is Valkenburg (Zuid-Holland) regelmatig in het nieuws geweest met spectaculaire Romeinse vondsten. Denk aan het legioenskamp op het vliegveld van Valkenburg of de Romeinse weg met 2 palen met inscripties van het betreffende cohort dat aan de weg heeft gewerkt.

De opgravinggeschiedenis van Valkenburg gaat echter veel verder terug en heeft vaker bijzondere vondsten aan het licht gebracht. Dit begon tijdens en na de Tweede Wereldoorlog met het onderzoek van professor Van Giffen naar het Romeinse legerkamp. Deze en latere opgravingen hebben bijgedragen aan de kennis over de Romeinse periode en gelden als voorbeeld in heel Nederland.

In deel 2 van deze aflevering komt het legioenskamp uitgebreid aan bod.

Kaart van Valkenburg en de toponiemen van de opgravingslocaties (Vos Archeo) 1. Centrum Dorp Valkenburg - castellum (1941-1950, 1980); 2. Veldzicht (1994, 1996-1997); 3. Marktveld/Weerdkampen (1985-1988, 2019); 4. Woerd (1972, 1988); 5. Voormalig Marine Vliegkamp Valkenburg (2020-2021).

Kaart van Valkenburg en de toponiemen van de opgravingslocaties (Vos Archeo)
1. Centrum Dorp Valkenburg - castellum (1941-1950, 1980); 2. Veldzicht (1994, 1996-1997); 3. Marktveld/Weerdkampen (1985-1988, 2019); 4. Woerd (1972, 1988); 5. Voormalig Marine Vliegkamp Valkenburg (2020-2021).

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.