S4A12 Achter de schermen bij de Gemmententoonstelling

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Als afsluiting van deze bijzondere serie spreek ik met de bedenkers en makers van de tentoonstelling Tom Hazenberg en Patricia Pol. Deze tentoonstelling is het startpunt van een groter project om de tentoonstelling verder langs de Limes te brengen en onderzoek te doen naar de betekenis van gemmen langs de Limes.

Gemmen in de serie expositie

Zegelring Mars, Huygens Museum

Waar komen de gemmen vandaan? De kern van het project is dat gemmen meer zijn dan alleen een mooi object. Het gaat om de context waarin ze zijn ontdekt en welk verhaal dat vertelt.  Daarom was het uitgangspunt dat elke unit zijn eigen gem presenteert. Op sommige locaties lukt dat heel goed. Forum Hadriani in Voorburg heeft een mooie collectie en een bijzondere geschiedenis. Er is een grote opgraving geweest van de haven. Daar is een hele mooie Mars gevonden. Forum Hadriani was natuurlijk de hoofdstad van de Cananefaten en een grote havenplaats. Het zou mooi zijn als bij toekomstig onderzoek blijkt dat het een wat ander karakter heeft dan een civiel gebied of een militair gebied.

In Valkenburg zijn zo’n twintig gemmen gevonden. Daarvan hangen er zes in het Torenmuseum, een deel in ringen gevat. Een is er daarvan uitgelicht als focusgem, namelijk Silvanus met snoeimes. In Leiden Roomburg bij Castellum Matilo zijn een stuk of twaalf gemmen gevonden in het Kanaal van Corbulo.

Zegelring offerende vrouw Pleisterplaats Albaniana

In het centrum van Alphen aan den Rijn zijn ook een aantal gemmen gevonden. Het mooie daar is dat de focusgem uit een zone net buiten het castellum komt, waar ook de Venus van Alphen is ontdekt. Op de gem staat bovendien een offerende vrouw. De vraag is dan ook of er iets meer aan de hand is geweest op deze locatie, zoals een tempeltje.

In Zwammerdam zijn drie gemmen ontdekt bij de opgraving van Haalebos. Deze waren niet beschikbaar voor de expositie. Het leuke is dat er nu een gem is geleend van een detectoramateur. Dankzij het project heeft bovendien iemand zich gemeld die op het terrein van Ipse de Bruggen een gem heeft gevonden. Die was nog niet bekend en is nu aan de collectie toegevoegd.

Zegelring zittend persoon Historisch Museum Hazerswoude

In Hazerswoude zijn twee gemmen ontdekt tijdens de opgraving van Vestigia. Een detectorzoeker heeft een gem gevonden in Hazerswoude en die is bij de opening van de tentoonstelling gepresenteerd.

Bodegraven en Leiderdorp zijn voorzien door gemmen van andere locaties. Ook in Katwijk is er helaas geen gem bekend. Hier ligt een gem uit het nabijgelegen Valkenburg.

In Nigrum Pullum, Hortus Populus en Groene Harthuys Bodegraven, zijn gemmen te zien uit de grote collectie gemmen die in de geluidswal van de N11 zijn ontdekt. Deze komen feitelijk uit de oeverzone van de Rijn bij Alphen aan den Rijn. In 20023/2004 is het zand daar gestort. Op deze plek zijn honderden Romeinse vondsten gedaan, die door detectorzoekers zijn gered. Zij hebben zelf voor een publicatie van de vondsten gezorgd en hebben bij dit project ook hun bijdrage verleend. Zij hebben hun gemmen uitgeleend voor de expositie.

Gemmen langs de Limes

Deze serie-expositie is zoals gezegd het startpunt van een groter project. Allereerst is het de bedoeling dat de expositie wordt herhaald in de provincie Utrecht en Gelderland en misschien zelfs in het Duitse gedeelte van de Neder-Germaanse Limes. Bij de expositie hoort een oproep aan detectorzoekers en amateurarcheologen om hun gemmen aan te melden voor de database, als het kan met de vindplaats. In Zuid-Holland is er een viertal nieuwe gemmen aangemeld. Een aantal van deze gemmen zijn zelfs te zien in de huidige expositie. De database is bedoeld als basis voor verder onderzoek naar de betekenis van de gemmen.

Onderzoek gemmen

In Zuid-Holland zijn er zo’n tachtig gemmen bekend in de context van de Limes en het Kanaal van Corbulo. Bij een aantal opgravingen zijn de gemmen gepubliceerd, zoals bijvoorbeeld bij Valkenburg Marktveld. Er is echter nog weinig betekenis aan gegeven. Het is de bedoeling dat archeologen samen met classici naar de database gaan kijken om te kijken welke nieuwe verhalen de database onthult. Dit als toevoeging op het verhaal van de Romeinen langs de Limes. Bij een groot deel van de gemmen in Zuid-Holland is de context bekend en kunnen ze redelijk worden gedateerd. Door te kijken naar materiaal is het wellicht mogelijk om herkomstgebieden of handel in beeld te brengen. Er zijn een heleboel vragen te bedenken bij het onderzoek naar gemmen. Wie maken de gemmen en gebeurt het in opdracht of kiest men uit een vast aanbod? Nemen soldaten ze mee ergens vandaan of kunnen ze de gemmen lokaal op de markt kopen? Zeker in combinatie met de inhoudelijke verhalen en de betekenis van de gemmen en ringen, is de hoop om de handel, transport en aan de andere kant het geestelijk leven van de bewoners langs de Limes in beeld te brengen.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S1 afl 6: Inscripties vertellen over het leven van Romeinse vrouwen

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Emily Hemelrijk is hoogleraar Oude Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Ze richt haar onderzoek op Romeinse vrouwen. Nadat ze de literaire bronnen had onderzocht, is ze overgestapt op inscripties. De uitkomsten van haar onderzoek zorgen voor een completer beeld van de Romeinse geschiedenis. Deze aflevering vertelt over Romeinse vrouwen als weldoenster, als kostwinner en reizend met het leger. In de forten langs de Limes woonden zeker niet alleen de soldaten.

In een artikel van het AD Groene Hart stond dat ik Emily Hemelrijk had geïnterviewd. Dit was niet het geval, maar het was voor mij een mooie aanleiding om haar alsnog te vragen. Emily’s onderzoek naar Romeinse vrouwen aan de hand van inscripties is namelijk ontzettend interessant. De uitkomsten van haar onderzoek zorgen voor een completer beeld van de Romeinse geschiedenis.

Emily vertelt me hoe ze indertijd is begonnen met onderzoek naar vrouwen aan de hand van literaire bronnen. Bronnen die bijna allemaal door mannen zijn geschreven. Dat schetst al een bepaald beeld. Daar komt bij dat ze door mannen uit de elite zijn geschreven en in veel gevallen gaan over vrouwen uit de elite. Dat wil zeggen als het überhaupt over vrouwen gaat. Inscripties bieden een veel ruimer sociaal scala, met name als het gaat om grafinscripties. Ze zijn neergezet voor iedereen die dat kon betalen. En dat kon vanaf de lagere middenklasse tot de allerhoogste klasse.

Een ander probleem met literaire bronnen is dat ze gaan over de stad Rome. In de tijd van de keizertijd, het begin van onze jaartelling, is het Romeinse Rijk een gigantisch rijk. Dat loopt van wat nu Engeland is tot wat nu Irak is. Al die steden zijn op een zeker moment Romeinse steden. De mensen die er wonen krijgen op een zeker moment Romeins burgerrecht. Daar wonen dan allemaal Romeinse vrouwen. Emily is benieuwd naar juist deze vrouwen in de provincies. Gold voor hen dezelfde vrij strikte moraal van een vrouw hoort slechts één keer getrouwd te zijn, hoort thuis te zitten, hoort te weven en te spinnen? En dan kun je volgens haar alleen naar inscripties gaan, dan heb je niets aan die literaire bronnen. Het onderzoek naar inscripties opent een enorme groep. De mensen buiten Rome en de mensen buiten de elite.

Redenen om een schenking te doen

Vrouwen lijken op mannen als het gaat om schenkingen. Rijke Romeinse dames wilden waarschijnlijk dat hun stad er mooi uitzag en schonken daarom een gebouw. Uiteraard leverde het hen zelf behoorlijk wat eer en prestige op. Dat gold voor mannen, die kregen dan een standbeeld op het forum, maar dat gold voor vrouwen net zo goed. Emily heeft ze met elkaar vergeleken. Zijn vrouwelijke weldoeners anders dan mannelijke weldoeners en hoeveel vrouwen zijn het ten opzichte van mannen? Dit onderzoek was behoorlijk lastig, omdat mannelijke weldoeners nooit geteld zijn. Bij sommige gebieden heeft ze daarom een steekproef genomen. Ze kwam op 10 tot 20% vrouwen ten opzichte van mannen die grote schenkingen deden. Dat is een minderheid. De schenkingen zelf zijn daarentegen hetzelfde, of het nu een man of een vrouw is. Er zijn schenkingen van een miljoen sestertiën of meer gedaan door vrouwen. Bijvoorbeeld fondsen die opgericht worden voor de opvoeding van kinderen. Tempels en (amfi)theaters die gebouwd worden of aquaducten en wegen die worden aangelegd. Een klein verschil is dat vrouwen iets vaker een tempel hebben neergezet. Deze uitkomst vond Emily opmerkelijk. In de literatuur staat dat vrouwen kleinere schenkingen gaven, dat is dus absoluut niet waar. Het zijn wel minder vrouwen, dat is het verschil.

Zijn er inscripties gevonden in het Limesgebied?

Een andere uitkomst was dat inscripties van of voor vrouwen vooral rond de Middellandse zee te vinden zijn en in Italië zelf. Hoe noordelijker, des te minder inscripties er worden teruggevonden. Daarvoor zijn meerdere redenen te bedenken. Er was bijvoorbeeld minder steen aanwezig. Er waren ook minder steden en ze waren minder rijk. Los daarvan richten minder vrouwen iets groots op voor hun stad in noordelijke provincies in vergelijking tot mannen. Er zijn nog wel enkele mannelijke weldoeners, maar veel minder vrouwen in vergelijking tot het Mediterrane gebied. De weinige vrouwen in de noordelijke regionen die een schenking hebben gedaan, hebben tempels opgericht.

Het Limesgebied is een militaire zone. We denken altijd meteen aan legerkampen vol mannen. Uit grafinscripties blijkt echter dat vrouwelijke familieleden meetrokken met het leger. Luister de podcastaflevering om meer te weten te komen over deze reizende vrouwen. En kom alles te weten over de beroepen dei Romeinse vrouwen uitvoerden.