S4A5 Ipse de Bruggen en Hortus Populus

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Dit keer bezoek ik twee maatschappelijk betrokken organisaties. Allereerst Ipse de Bruggen in Zwammerdam, een zorginstelling op de locatie van castellum Nigrum Pullum en de beroemde Zwammerdamschepen. Hier spreek ik met Leen van Zwieten. Vervolgens bezoek ik de Hortus Populus in Bodegraven, een Romeinse pluk- en oogsttuin waar een Romeinse barak is gebouwd door architect Gert Jacob de Graaf samen met andere vrijwilligers.

Ipse de bruggen

Vijf jaar geleden bezocht ik voor het eerst de vindplek van de beroemde Zwammerdamschepen en castellum Nigrum Pullum. Ik werd toen rondgeleid door de enthousiaste vrijwilliger John de Vries die ik deze zomerserie nog zal spreken in Bodegraven. Ik bekeek toen het terrein waar het castellum onder de grond ligt en hoorde meer over de permanente Limestentoonstelling in Grandcafé De Haven. Lees de blog hier.

Dit keer kom ik vanwege de gemmententoonstelling, maar ook om meer te weten te komen over de zorginstelling Ipse de Bruggen en wat zij doen met deze bijzondere Romeinse locatie waarop ze wonen. Ik heb afgesproken met manager Leen van Zwieten, zelfbenoemd programmamaker voor de Limes. Ik val meteen met mijn neus in de boter, want er is nog een kleine opgraving bezig op het terrein. We spreken kort met archeoloog Wouter Groenendijk over de gevonden grachten en mogen een paar leuke vondsten bekijken.

Overal waar we komen wordt Leen enthousiast begroet en maken we een praatje. Er worden over en weer grappen gemaakt en er wordt een beetje geplaagd. De liefde en zorg voor de bewoners spat ervan af bij Leen. Ook als hij vertelt over Ipse de Bruggen en hoe hij projecten rondom de Romeinse Limes organiseert in samenwerking met de clienten, begint hij vanzelf te stralen. Het is een prachtig voorbeeld hoe de Romeinse tijd opnieuw betekenis kan krijgen in de huidige tijd. Na de zomerspecial komt er nog een uitgebreide podcast over Ipse de Bruggen met Leen van Zwieten. Houd de socials in de gaten.

Meer weten

hortus populus

Na een lekkere en heel betaalbare lunch bij Grandcafé De Haven waar de Limestentoonstelling over Nigrum Pullum en de Gemmententoonstelling is te zien, ga ik op weg naar Bodegraven. Gelegen aan een nieuwbouwwijk die nog vol in ontwikkeling is, ontmoet ik architect Gert Jacob de Graaf. Op de Hortus Populus, een Romeinse pluk- en oogsttuin heeft hij de afgelopen jaren samen met andere vrijwilligers een Romeinse Soldatenbarak, de Cohortus, gebouwd. Er is een contubernium voor acht soldaten nagebouwd die bestaat uit een slaapvertrek of papilio met daaraan vast de arma of wapenkamer. Zeker als re-enactors aanwezig zijn, kunnen bezoekers daar beleven hoe het voor de hulptroepen was om te leven in het fort. Het overige deel ter grootte van nog drie contubernia is ingericht als workshopruimte en plek voor de vrijwilligers van de Hortus.


De archeologiedagen zijn net achter de rug en er zijn een aantal leuke workshops geweest, zoals een Romeinse kookworkshop.

Gert Jacob en de vrijwilligers van de Hortus vinden de betrokkenheid bij de buurt heel belangrijk. Tijdens de archeologiedagen zijn daarom Romeinse soldaten door de nieuwbouwwijk getrokken om bewoners naar de Hortus Populus te lokken voor leuke activiteiten. De Hortus Populus heeft als doel om ervoor te zorgen dat de buurtbewoners lokaal hun groenten kopen, in plaats van bij de supermarkt waar het vaak een hele reis heeft afgelegd. Mensen kunnen een abonnement nemen en wekelijks hun portie groente en fruit halen, of een bos bloemen snijden.

De Hortus Populus is geen museum. Daarom is het niet mogelijk om een echte gem tentoon te stellen. De tentoonstelling bestaat dan ook uit twee borden met foto’s en uitleg. Gert Jacob heeft zelf het tweede bord erbij gemaakt. In de barak zijn wel een aantal echte Romeinse vondsten te zien die zijn gevonden in Bodegraven. En in tegenstelling tot in een museum, mag je deze wel gewoon vasthouden en bekijken. Dichter bij de Romeinen kun je niet komen! Na de zomerspecial komt er nog een uitgebreide podcast over de Hortus Populus met Gert Jacob de Graaf. Houd de socials in de gaten.

Meer weten:

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A4 Historisch Museum Hazerswoude

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. In seizoen drie wijdde ik een aflevering aan de bijzondere vondsten in Hazerswoude. Leon van der Werf, voorzitter van Historisch Museum Hazerswoude, wil dit verhaal in de toekomst graag vertellen.

Deze ochtend bezoek ik voor de eerste keer Hazerswoude-Dorp. Ik kom bij een mooi zeventiende-eeuws pand waar het Historisch Museum Hazerswoude is gevestigd. De deur staat uitnodigend open en binnen word ik verwelkomd door een aantal vrijwilligers. Net na mij komt ook voorzitter Leon van der Werf binnen. Hij leidt me rond in het museum. Het is leuk om te zien hoe enthousiast en betrokken de vrijwilligers zijn bij de geschiedenis van hun dorp. Leon vertelt dat ze eigenaar zijn van het pand en met zo’n 35 vrijwilligers het museum runnen zonder enige vorm van subsidie. Op de zolder van het museum is het archief van het museum en wordt er allerlei onderzoek gedaan naar de geschiedenis van het dorp.

oral history

De vrijwilligers van het museum vinden het belangrijk om een nauwe band met de dorpsbewoners te hebben. In de derde zaal is elk halfjaar een wisseltentoonstelling. Op dit moment wordt het verhaal van de lokale brandweer verteld. In de tweede zaal is een scherm, waar vrijwilligers me een aantal voorbeelden laten zien van hun Oral History project. Vier keer per jaar nemen ze het verhaal op van een markante dorpsbewoner. Ik ben onder de indruk van de kwaliteit van de films.

de romeinen

Ook krijg ik een film te zien die recent is ontwikkeld door TGV teksten & presentaties over de bijzondere vondsten van de afgelopen jaren bij de nieuwbouwwijk Westvaartpark in Hazerswoude. Het is de grote wens van Leon en de vrijwilligers dat na het archeologische onderzoek een deel van de vondsten naar het museum komt. De tweede zaal met een tentoonstelling over de Tweede Wereldoorlog wordt dan de nieuwe Romeinenzaal. Hier is een subsidie voor aangevraagd.

Voor nu is er een pas ingerichte vitrine met Romeinse vondsten. De gem waarvoor ik kom, maar ook een aantal metaalvondsten zoals een fibula, zijn een bruikleen van detectorzoeker Serge Meijers. Deze dorpsbewoner heeft ervoor gezorgd dat de archeologen nader onderzoek zijn gaan doen op de nieuwbouwlocatie. Hij deed zijn vondsten namelijk bij Westvaartpark. Op deze locatie werd eigenlijk niets bijzonders verwacht en achteraf gezien blijkt er juist heel veel bijzonders aan de hand te zijn op deze plek. Het onderzoek is nog gaande, maar als je meer wilt weten, luister dan naar mijn aflevering met Wilfried Hessing over de bijzondere vondsten in Hazerswoude.

samenwerking zuid-holland

Nu ik een aantal locaties heb bezocht, valt het me op wat een mooie samenwerkingen er op dit moment tot stand komen langs de Limes in Zuid-Holland. De gemmententoonstelling waarvoor ik op pad ben, is natuurlijk een mooi voorbeeld om de locaties met elkaar te verbinden. Daarnaast krijgt elke locatie in Zuid-Holland een houten paal van de Limesweg die in Valkenburg is gevonden. Vooral voor vrijwilligersorganisaties is dit een mooie kans om een bijzonder verhaal te vertellen. De paal wordt met vitrine en informatie geleverd door Hazenberg Archeologie. Met een qr-code kunnen bezoekers een film bekijken. En de grotere musea integreren het op eigen wijze in hun opstelling.

romeinse helm

Tenslotte laat Leon me een replica van een Romeinse helm zien. De originele helm is te bewonderen in het Rijksmuseum van Oudheden en is niet hier gevonden, maar in Matilo. De vinder Maurits Knegt heeft de replica gemaakt en heeft deze beschikbaar gesteld voor het museum. Bezoekers mogen de helm opzetten en zo wordt de geschiedenis een stuk levendiger. Het was tijdens de Archeologiedagen een succes en ook tijdens de Open Monumentendagen in september zal de helm weer worden ingezet.

De originele helm in het Rijksmuseum van Oudheden, collectie RMO.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A3 Huygens Museum

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Om de Rijn met de Maas te verbinden, hebben de Romeinen het kanaal van Corbulo gegraven vanaf Castellum Matilo bij Leiden tot aan het huidige Naaldwijk. Ongeveer halverwege het kanaal, bij het huidige Voorburg, bouwen de Romeinen een hoofdstad voor de Cananefaten: Forum Hadriani. In het Huygens Museum, locatie Notarishuis, is een gloednieuwe tentoonstelling over deze stad ingericht door directeur Tim Zeedijk. Een mooi moment om met hem te spreken.

Huygens Museum: Locatie Notarishuis

Het Huygens Museum bestaat uit twee locaties. De locatie waar ik vandaag ben is bij velen misschien beter bekend als Museum Swaensteyn. Tegenwoordig is dit het Huygens Museum locatie Notarishuis.
Binnen het museum is een tentoonstellingsvleugel gebouwd waar de tentoonstelling over Forum Hadriani is te zien. Het museum toont de geschiedenis van de gemeente Leidschendam-Voorburg van de Romeinen tot de twintigste eeuw. Een wens van Tim is om het in de toekomst door te trekken naar de eenentwintigste eeuw.

Op dit moment is de tijdelijke tentoonstelling ‘Aan tafel met prinses Marianne’ te zien. Deze prinses en dochter van koning Willem I, zette haar overspelige Pruisische prins aan de kant en ging er vandoor met de koetsier. Ze had een buitenplaats in Voorburg. De Prinses Mariannelaan en het Marianneviaduct herinneren aan deze beroemde bewoonster van Voorburg.

In de hal is er aandacht voor twee twintigste eeuwse beeldhouwers, namelijk Albert Termote en Marian Gobius. Marian had haar eigen kunstklas in Voorburg. In die tijd was nog het motto op school: ‘ Jongens kleien, meisjes breien’ . Marian Gobius vond dat onzin en zij had daarom een gemengde kunstklas.

Huygens museum: locatie hofwijck

Huygens Museum locatie Hofwijck is de buitenplaats die Constantijn Huygens liet bouwen. Hij was dichter en secretaris van twee prinsen van Oranje. Een van zijn zoons is de wetenschapper Christiaan Huygens. De tuin van deze twee heren is ook te bezichtigen. Het is een van de oudste zeventiende-eeuwse tuinen die helemaal is gereconstrueerd.

De nieuwe Romeinenzaal

De oude Romeinenzaal was boven in het museum en slechts een kwart van de oppervlakte die de tentoonstelling nu heeft. Het was een uitdaging om met een groep kinderen op zaal aan de slag te gaan. Nu is er een speciaal kindergedeelte waar de klas kan gaan zitten. De rondleider kan het verhaal vertellen met behulp van replica’s, zodat de kinderen actief aan de slag kunnen gaan. Ze kunnen kleding en helmen passen. Vervolgens kunnen ze in het andere gedeelte de echte vondsten bekijken.

Er zijn drie introductieteksten. Veel mensen weten niet wat de Romeinse Limes is, dus dit wordt eerst uitgelegd. Vervolgens wordt er ingezoomd op Forum Hadriani, een Romeinse stad met haven. De stad is op deze plek ontstaan, vanwege het Kanaal van Corbulo, dat is het derde onderwerp van de tentoonstelling. Verder zijn er veel gebruiksvoorwerpen van de bewoners te zien, van Cananefaats aardewerk tot het typische Romeinse terra sigillata.

Waterput

Een echt topstuk is een waterput die bestaat uit twee verwrongen houten wagenwielen van een Romeinse transportwagen. In de Romeinse tijd zijn ze versleten en vervolgens hergebruikt om een waterput te stutten. Er is een beschoeiing rond geslagen. De put heeft altijd onder water gestaan en is daardoor heel goed bewaard gebleven. In 2005 is deze teruggevonden.

Gera

Een bijzonder object is het gipsen afgietsel van een skelet dat in de stad is gevonden. Er is een gezichtsreconstructie gemaakt en ze heeft de naam Gera gekregen. Het skelet is door de bekende professor Reuvens gevonden. Hij was de eerste hoogleraar archeologie ter wereld. Reuvens concludeerde dat het mogelijk een Cananefaatse vrouw is geweest, omdat Romeinen hun doden nooit binnen de stadsmuren zouden begraven. Op de visualisatie van Forum Hadriani, gemaakt door Bob Brobbel, zijn de Romeinse graven langs de wegen die de stad uitlopen te zien. Deze zijn echter nog niet teruggevonden. Het gaat dus om een interpretatie. Het echte skelet is helaas verloren gegaan. DNA-onderzoek om de achtergrond van de jonge vrouw te achterhalen zal dus helaas niet gaan. In de vroege twintigste eeuw is er echter een afgietsel gemaakt voor het Musee d’Histoire Naturelle in Parijs. Begin eenentwintigste eeuw heeft dit museum gevraagd om een kopie van de kopie te maken. Deze is nu in het museum te zien.

Wil je meer weten over Forum Hadriani? Luister dan de aflevering met Tom Buijtendorp.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A2 Museumpark Archeon

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. In Museumpark Archeon spreek ik met Ratna Drost. Ze vertelt op welke manieren je de Romeinse tijd kunt beleven in het park en museum, wat haar lievelingsplekje in het park is, haar favoriete voorwerpen in het museum en natuurlijk over de gem.

Reconstructie Limesweg en Mijlpaal uit Wateringse Veld.
Grappig detail: In Museumpark Archeon is Albaniana, het Romeinse Castellum in Alphen ad Rijn toegevoegd.

een stukje limesweg

Tussen de tempel en het badhuis is een stukje Limesweg gereconstrueerd. Vanwege de toegankelijkheid van het park is ervoor gekozen de weg vlak te maken. In de Romeinse tijd zal deze hoger hebben gelegen en meer bol hebben gelopen. De weg bestaat uit allerlei lagen in een bekisting. Het is een kiezelweg en laat heel goed zien dat de Limesweg er heel anders uitzag dan bijvoorbeeld de Via Appia.

Bij de Limesweg is een mini-tentoonstelling in de vorm van borden en een houten paal uit de Limesweg die in Valkenburg is opgegraven. Deze wordt binnenkort vervangen door een geconserveerde versie.


Barnstenen armbandje in het Romeins Museum.

Ratna’s favoriet: Barnstenen armbandje

Een van de lievelingsvoorwerpen van Ratna is een klein barnstenen armbandje. Vooral het mythologische verhaal dat in de oudheid is bedacht om het ontstaan van barnsteen te verklaren vindt ze heel mooi. Het is natuurlijk gewoon hars dat is versteend, maar dat wisten de Romeinen niet. Het verhaal gaat over Phaeton, de zoon van Apollo, de Zonnegod. Phaeton wil bewijzen dat hij de zoon van Apollo is door met de Zonnewagen te rijden. De zonnepaarden slaan echter op hol en de zon scheert rakelings langs de aarde waardoor de aarde dreigt te verbranden. Oppergod Jupiter grijpt in en gooit een bliksemschicht. Phaeton valt uit de wagen en sterft. Zijn halfzussen, de Heliaden treuren om zijn dood. Hun tranen vallen op de aarde en stollen tot barnsteen. En zo kunnen de mensen een stukje zonlicht als sieraad dragen.  

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A1 Wat is een gem?

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso / gemmen bij promobeeld collectie RMO

In deze zomerspecial van De Limes leeft! reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Maar wat is een gem eigenlijk? Ratna Drost van het Archeon legt het uit in deze aflevering.

Afbeelding RMO

In juni en juli ga ik op bezoek bij de twaalf locaties die deelnemen aan de serie-expositie. Ik start mijn reis in het Rijksmuseum van Oudheden om meer te leren over gesneden stenen.

RMO

Het Rijksmuseum van Oudheden heeft de grootste collectie gesneden stenen van Nederland, zo’n 6300. Het gaat om gemmen en cameeën die zijn gebruikt als talisman, zegel of amulet en afkomstig uit Egypte, het oude Nabije Oosten en de klassieke wereld. Bijna tien jaar geleden was er een tentoonstelling over deze kleine kunstwerkjes: Pracht en precisie, kleine meesterwerken in steen. De publicatie bij deze tentoonstelling is helaas uitverkocht.

Cameeën

In het museum is de tentoonstelling Cameeën, meesterwerken in miniatuur te zien. Cameeën zijn stenen met een voorstelling in verhoogd reliëf. In het Egypte van de Ptolemaeïsche vorsten (ca. 300-30 v.Chr.) werden ze op grote schaal gemaakt. De halfstenen kwamen uit gebieden als India en Sri Lanka. Door gebruik te maken van verschillend gekleurde steenlagen, bereikten de kunstenaars verrassende effecten. Ook in het Romeinse Rijk waren cameeën populair. Ze werden gebruikt als siersteen in ringen, halskettingen, broches en oorsieraden. En ze dienden als prestigieuze geschenken.

Als je door de poortjes gaat, is de tentoonstelling meteen links. Het voelt alsof je bij een juwelier of in een schatkamer bent rondloopt. De stenen zijn prachtig uitgelicht. Met een loep kun je de steen tot in detail bekijken en bij elke vitrine zijn de stenen digitaal uitvergroot. In het midden van de zaal is een groot scherm waarbij de cameeën worden gecombineerd met marmeren beelden. Zo zie je heel mooi hoe ze oorspronkelijk zijn gedragen.

Tentoonstelling Cameeën, Meesterwerken in miniatuur in het RMO

gemmen

RMO: Vondsten uit Vechten

In tegenstelling tot de cameeën zijn gemmen verdiept in de stenen gegraveerd met een techniek die intaglio wordt genoemd. In de Romeinse Keizertijd droeg iedereen een zegelring om koopcontracten, brieven en testamenten te verzegelen. Deze ringen zijn ook langs de Limes in Nederlant terug gevonden.

Op de afdeling Nederland in de Romeinse tijd zijn een aantal vitrines met gemmen, sommige exemplaren nog gevat in een ring. Ook bij de tijdelijke tentoonstelling Vondsten uit fort Vechten is een ring met gesneden steen te zien uit de collectie Wttewaall. Ze zijn natuurlijk klein en in detail lastig te zien, dus als je de gem tot in detail wilt bekijken is het aan te raden om de online collectiezoeker van het museum te raadplegen.

RMO: Nederland in de Romeinse tijd. Ringen met gesneden steen uit Vechten. De sieraden zijn in een vergaan houten kistje gevonden.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.