S5A1 Wonen en zorgen op een Romeinse site

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Archeologen kennen deze locatie in Zwammerdam als dé plek waar de beroemde Romeinse Zwammerdamschepen zijn gevonden en waar Castellum Nigrum Pullum onder de grond ligt. Voor 500 cliënten van zorginstelling Ipse de Bruggen is het echter hun woon én werkplek. Een plek met een bijzonder Romeins verleden, dat wel. Leen van Zwieten neemt me mee in zijn wereld van zorg. Hij vertelt hoe het Romeinse verhaal wordt meegenomen in het leven van de cliënten en zo betekenis krijgt. Tijdens mijn bezoek is Wouter Groenendijk van Bodac bezig met een opgraving net buiten het Romeinse fort. Hij vertelt wat er is gevonden en hoe de cliënten waardevolle hulp bieden tijdens de opgraving. Ipse de Bruggen in Zwammerdam is een prachtig voorbeeld hoe het Romeinse verleden een meerwaarde is voor de plek waar mensen wonen.

Vijf jaar geleden bezocht ik voor het eerst de vindplek van de beroemde Zwammerdamschepen en castellum Nigrum Pullum. Ik werd toen rondgeleid door de enthousiaste vrijwilliger John de Vries. Ik bekeek toen het terrein waar het castellum onder de grond ligt en hoorde meer over de permanente Limestentoonstelling in Grandcafé De Haven. Lees de blog hier.

Dit keer kom ik om meer te weten te komen over de zorginstelling Ipse de Bruggen en wat zij doen met deze bijzondere Romeinse locatie waarop cliënten wonen. Ik heb afgesproken met Leen van Zwieten, zelfbenoemd programmamaker voor de Limes. Ik val meteen met mijn neus in de boter, want er is nog een kleine opgraving bezig op het terrein. We spreken kort met archeoloog Wouter Groenendijk van Bodac over de gevonden grachten en mogen een paar leuke vondsten bekijken.

Overal waar we komen wordt Leen enthousiast begroet en maken we een praatje. Er worden over en weer grappen gemaakt en er wordt een beetje geplaagd. De liefde en zorg voor de bewoners spat ervan af bij Leen. Ook als hij vertelt over Ipse de Bruggen en hoe hij projecten rondom de Romeinse Limes organiseert in samenwerking met de clienten, begint hij vanzelf te stralen. Het is een prachtig voorbeeld hoe de Romeinse tijd opnieuw betekenis kan krijgen in de huidige tijd.

Een van de Romeinse activiteiten die Leen organiseert is de Hollandse Limes Classic op 21 september, met verschillende afstanden. Leen vindt het belangrijk dat iedereen mee kan doen. Zin in een leuke Romeinse fietstocht? Kijk dan op deze website.

Meer weten

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie Zuid-Holland.

S4A12 Achter de schermen bij de Gemmententoonstelling

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Als afsluiting van deze bijzondere serie spreek ik met de bedenkers en makers van de tentoonstelling Tom Hazenberg en Patricia Pol. Deze tentoonstelling is het startpunt van een groter project om de tentoonstelling verder langs de Limes te brengen en onderzoek te doen naar de betekenis van gemmen langs de Limes.

Gemmen in de serie expositie

Zegelring Mars, Huygens Museum

Waar komen de gemmen vandaan? De kern van het project is dat gemmen meer zijn dan alleen een mooi object. Het gaat om de context waarin ze zijn ontdekt en welk verhaal dat vertelt.  Daarom was het uitgangspunt dat elke unit zijn eigen gem presenteert. Op sommige locaties lukt dat heel goed. Forum Hadriani in Voorburg heeft een mooie collectie en een bijzondere geschiedenis. Er is een grote opgraving geweest van de haven. Daar is een hele mooie Mars gevonden. Forum Hadriani was natuurlijk de hoofdstad van de Cananefaten en een grote havenplaats. Het zou mooi zijn als bij toekomstig onderzoek blijkt dat het een wat ander karakter heeft dan een civiel gebied of een militair gebied.

In Valkenburg zijn zo’n twintig gemmen gevonden. Daarvan hangen er zes in het Torenmuseum, een deel in ringen gevat. Een is er daarvan uitgelicht als focusgem, namelijk Silvanus met snoeimes. In Leiden Roomburg bij Castellum Matilo zijn een stuk of twaalf gemmen gevonden in het Kanaal van Corbulo.

Zegelring offerende vrouw Pleisterplaats Albaniana

In het centrum van Alphen aan den Rijn zijn ook een aantal gemmen gevonden. Het mooie daar is dat de focusgem uit een zone net buiten het castellum komt, waar ook de Venus van Alphen is ontdekt. Op de gem staat bovendien een offerende vrouw. De vraag is dan ook of er iets meer aan de hand is geweest op deze locatie, zoals een tempeltje.

In Zwammerdam zijn drie gemmen ontdekt bij de opgraving van Haalebos. Deze waren niet beschikbaar voor de expositie. Het leuke is dat er nu een gem is geleend van een detectoramateur. Dankzij het project heeft bovendien iemand zich gemeld die op het terrein van Ipse de Bruggen een gem heeft gevonden. Die was nog niet bekend en is nu aan de collectie toegevoegd.

Zegelring zittend persoon Historisch Museum Hazerswoude

In Hazerswoude zijn twee gemmen ontdekt tijdens de opgraving van Vestigia. Een detectorzoeker heeft een gem gevonden in Hazerswoude en die is bij de opening van de tentoonstelling gepresenteerd.

Bodegraven en Leiderdorp zijn voorzien door gemmen van andere locaties. Ook in Katwijk is er helaas geen gem bekend. Hier ligt een gem uit het nabijgelegen Valkenburg.

In Nigrum Pullum, Hortus Populus en Groene Harthuys Bodegraven, zijn gemmen te zien uit de grote collectie gemmen die in de geluidswal van de N11 zijn ontdekt. Deze komen feitelijk uit de oeverzone van de Rijn bij Alphen aan den Rijn. In 20023/2004 is het zand daar gestort. Op deze plek zijn honderden Romeinse vondsten gedaan, die door detectorzoekers zijn gered. Zij hebben zelf voor een publicatie van de vondsten gezorgd en hebben bij dit project ook hun bijdrage verleend. Zij hebben hun gemmen uitgeleend voor de expositie.

Gemmen langs de Limes

Deze serie-expositie is zoals gezegd het startpunt van een groter project. Allereerst is het de bedoeling dat de expositie wordt herhaald in de provincie Utrecht en Gelderland en misschien zelfs in het Duitse gedeelte van de Neder-Germaanse Limes. Bij de expositie hoort een oproep aan detectorzoekers en amateurarcheologen om hun gemmen aan te melden voor de database, als het kan met de vindplaats. In Zuid-Holland is er een viertal nieuwe gemmen aangemeld. Een aantal van deze gemmen zijn zelfs te zien in de huidige expositie. De database is bedoeld als basis voor verder onderzoek naar de betekenis van de gemmen.

Onderzoek gemmen

In Zuid-Holland zijn er zo’n tachtig gemmen bekend in de context van de Limes en het Kanaal van Corbulo. Bij een aantal opgravingen zijn de gemmen gepubliceerd, zoals bijvoorbeeld bij Valkenburg Marktveld. Er is echter nog weinig betekenis aan gegeven. Het is de bedoeling dat archeologen samen met classici naar de database gaan kijken om te kijken welke nieuwe verhalen de database onthult. Dit als toevoeging op het verhaal van de Romeinen langs de Limes. Bij een groot deel van de gemmen in Zuid-Holland is de context bekend en kunnen ze redelijk worden gedateerd. Door te kijken naar materiaal is het wellicht mogelijk om herkomstgebieden of handel in beeld te brengen. Er zijn een heleboel vragen te bedenken bij het onderzoek naar gemmen. Wie maken de gemmen en gebeurt het in opdracht of kiest men uit een vast aanbod? Nemen soldaten ze mee ergens vandaan of kunnen ze de gemmen lokaal op de markt kopen? Zeker in combinatie met de inhoudelijke verhalen en de betekenis van de gemmen en ringen, is de hoop om de handel, transport en aan de andere kant het geestelijk leven van de bewoners langs de Limes in beeld te brengen.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A4 Historisch Museum Hazerswoude

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. In seizoen drie wijdde ik een aflevering aan de bijzondere vondsten in Hazerswoude. Leon van der Werf, voorzitter van Historisch Museum Hazerswoude, wil dit verhaal in de toekomst graag vertellen.

Deze ochtend bezoek ik voor de eerste keer Hazerswoude-Dorp. Ik kom bij een mooi zeventiende-eeuws pand waar het Historisch Museum Hazerswoude is gevestigd. De deur staat uitnodigend open en binnen word ik verwelkomd door een aantal vrijwilligers. Net na mij komt ook voorzitter Leon van der Werf binnen. Hij leidt me rond in het museum. Het is leuk om te zien hoe enthousiast en betrokken de vrijwilligers zijn bij de geschiedenis van hun dorp. Leon vertelt dat ze eigenaar zijn van het pand en met zo’n 35 vrijwilligers het museum runnen zonder enige vorm van subsidie. Op de zolder van het museum is het archief van het museum en wordt er allerlei onderzoek gedaan naar de geschiedenis van het dorp.

oral history

De vrijwilligers van het museum vinden het belangrijk om een nauwe band met de dorpsbewoners te hebben. In de derde zaal is elk halfjaar een wisseltentoonstelling. Op dit moment wordt het verhaal van de lokale brandweer verteld. In de tweede zaal is een scherm, waar vrijwilligers me een aantal voorbeelden laten zien van hun Oral History project. Vier keer per jaar nemen ze het verhaal op van een markante dorpsbewoner. Ik ben onder de indruk van de kwaliteit van de films.

de romeinen

Ook krijg ik een film te zien die recent is ontwikkeld door TGV teksten & presentaties over de bijzondere vondsten van de afgelopen jaren bij de nieuwbouwwijk Westvaartpark in Hazerswoude. Het is de grote wens van Leon en de vrijwilligers dat na het archeologische onderzoek een deel van de vondsten naar het museum komt. De tweede zaal met een tentoonstelling over de Tweede Wereldoorlog wordt dan de nieuwe Romeinenzaal. Hier is een subsidie voor aangevraagd.

Voor nu is er een pas ingerichte vitrine met Romeinse vondsten. De gem waarvoor ik kom, maar ook een aantal metaalvondsten zoals een fibula, zijn een bruikleen van detectorzoeker Serge Meijers. Deze dorpsbewoner heeft ervoor gezorgd dat de archeologen nader onderzoek zijn gaan doen op de nieuwbouwlocatie. Hij deed zijn vondsten namelijk bij Westvaartpark. Op deze locatie werd eigenlijk niets bijzonders verwacht en achteraf gezien blijkt er juist heel veel bijzonders aan de hand te zijn op deze plek. Het onderzoek is nog gaande, maar als je meer wilt weten, luister dan naar mijn aflevering met Wilfried Hessing over de bijzondere vondsten in Hazerswoude.

samenwerking zuid-holland

Nu ik een aantal locaties heb bezocht, valt het me op wat een mooie samenwerkingen er op dit moment tot stand komen langs de Limes in Zuid-Holland. De gemmententoonstelling waarvoor ik op pad ben, is natuurlijk een mooi voorbeeld om de locaties met elkaar te verbinden. Daarnaast krijgt elke locatie in Zuid-Holland een houten paal van de Limesweg die in Valkenburg is gevonden. Vooral voor vrijwilligersorganisaties is dit een mooie kans om een bijzonder verhaal te vertellen. De paal wordt met vitrine en informatie geleverd door Hazenberg Archeologie. Met een qr-code kunnen bezoekers een film bekijken. En de grotere musea integreren het op eigen wijze in hun opstelling.

romeinse helm

Tenslotte laat Leon me een replica van een Romeinse helm zien. De originele helm is te bewonderen in het Rijksmuseum van Oudheden en is niet hier gevonden, maar in Matilo. De vinder Maurits Knegt heeft de replica gemaakt en heeft deze beschikbaar gesteld voor het museum. Bezoekers mogen de helm opzetten en zo wordt de geschiedenis een stuk levendiger. Het was tijdens de Archeologiedagen een succes en ook tijdens de Open Monumentendagen in september zal de helm weer worden ingezet.

De originele helm in het Rijksmuseum van Oudheden, collectie RMO.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A3 Huygens Museum

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Om de Rijn met de Maas te verbinden, hebben de Romeinen het kanaal van Corbulo gegraven vanaf Castellum Matilo bij Leiden tot aan het huidige Naaldwijk. Ongeveer halverwege het kanaal, bij het huidige Voorburg, bouwen de Romeinen een hoofdstad voor de Cananefaten: Forum Hadriani. In het Huygens Museum, locatie Notarishuis, is een gloednieuwe tentoonstelling over deze stad ingericht door directeur Tim Zeedijk. Een mooi moment om met hem te spreken.

Huygens Museum: Locatie Notarishuis

Het Huygens Museum bestaat uit twee locaties. De locatie waar ik vandaag ben is bij velen misschien beter bekend als Museum Swaensteyn. Tegenwoordig is dit het Huygens Museum locatie Notarishuis.
Binnen het museum is een tentoonstellingsvleugel gebouwd waar de tentoonstelling over Forum Hadriani is te zien. Het museum toont de geschiedenis van de gemeente Leidschendam-Voorburg van de Romeinen tot de twintigste eeuw. Een wens van Tim is om het in de toekomst door te trekken naar de eenentwintigste eeuw.

Op dit moment is de tijdelijke tentoonstelling ‘Aan tafel met prinses Marianne’ te zien. Deze prinses en dochter van koning Willem I, zette haar overspelige Pruisische prins aan de kant en ging er vandoor met de koetsier. Ze had een buitenplaats in Voorburg. De Prinses Mariannelaan en het Marianneviaduct herinneren aan deze beroemde bewoonster van Voorburg.

In de hal is er aandacht voor twee twintigste eeuwse beeldhouwers, namelijk Albert Termote en Marian Gobius. Marian had haar eigen kunstklas in Voorburg. In die tijd was nog het motto op school: ‘ Jongens kleien, meisjes breien’ . Marian Gobius vond dat onzin en zij had daarom een gemengde kunstklas.

Huygens museum: locatie hofwijck

Huygens Museum locatie Hofwijck is de buitenplaats die Constantijn Huygens liet bouwen. Hij was dichter en secretaris van twee prinsen van Oranje. Een van zijn zoons is de wetenschapper Christiaan Huygens. De tuin van deze twee heren is ook te bezichtigen. Het is een van de oudste zeventiende-eeuwse tuinen die helemaal is gereconstrueerd.

De nieuwe Romeinenzaal

De oude Romeinenzaal was boven in het museum en slechts een kwart van de oppervlakte die de tentoonstelling nu heeft. Het was een uitdaging om met een groep kinderen op zaal aan de slag te gaan. Nu is er een speciaal kindergedeelte waar de klas kan gaan zitten. De rondleider kan het verhaal vertellen met behulp van replica’s, zodat de kinderen actief aan de slag kunnen gaan. Ze kunnen kleding en helmen passen. Vervolgens kunnen ze in het andere gedeelte de echte vondsten bekijken.

Er zijn drie introductieteksten. Veel mensen weten niet wat de Romeinse Limes is, dus dit wordt eerst uitgelegd. Vervolgens wordt er ingezoomd op Forum Hadriani, een Romeinse stad met haven. De stad is op deze plek ontstaan, vanwege het Kanaal van Corbulo, dat is het derde onderwerp van de tentoonstelling. Verder zijn er veel gebruiksvoorwerpen van de bewoners te zien, van Cananefaats aardewerk tot het typische Romeinse terra sigillata.

Waterput

Een echt topstuk is een waterput die bestaat uit twee verwrongen houten wagenwielen van een Romeinse transportwagen. In de Romeinse tijd zijn ze versleten en vervolgens hergebruikt om een waterput te stutten. Er is een beschoeiing rond geslagen. De put heeft altijd onder water gestaan en is daardoor heel goed bewaard gebleven. In 2005 is deze teruggevonden.

Gera

Een bijzonder object is het gipsen afgietsel van een skelet dat in de stad is gevonden. Er is een gezichtsreconstructie gemaakt en ze heeft de naam Gera gekregen. Het skelet is door de bekende professor Reuvens gevonden. Hij was de eerste hoogleraar archeologie ter wereld. Reuvens concludeerde dat het mogelijk een Cananefaatse vrouw is geweest, omdat Romeinen hun doden nooit binnen de stadsmuren zouden begraven. Op de visualisatie van Forum Hadriani, gemaakt door Bob Brobbel, zijn de Romeinse graven langs de wegen die de stad uitlopen te zien. Deze zijn echter nog niet teruggevonden. Het gaat dus om een interpretatie. Het echte skelet is helaas verloren gegaan. DNA-onderzoek om de achtergrond van de jonge vrouw te achterhalen zal dus helaas niet gaan. In de vroege twintigste eeuw is er echter een afgietsel gemaakt voor het Musee d’Histoire Naturelle in Parijs. Begin eenentwintigste eeuw heeft dit museum gevraagd om een kopie van de kopie te maken. Deze is nu in het museum te zien.

Wil je meer weten over Forum Hadriani? Luister dan de aflevering met Tom Buijtendorp.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A1 Wat is een gem?

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso / gemmen bij promobeeld collectie RMO

In deze zomerspecial van De Limes leeft! reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Maar wat is een gem eigenlijk? Ratna Drost van het Archeon legt het uit in deze aflevering.

Afbeelding RMO

In juni en juli ga ik op bezoek bij de twaalf locaties die deelnemen aan de serie-expositie. Ik start mijn reis in het Rijksmuseum van Oudheden om meer te leren over gesneden stenen.

RMO

Het Rijksmuseum van Oudheden heeft de grootste collectie gesneden stenen van Nederland, zo’n 6300. Het gaat om gemmen en cameeën die zijn gebruikt als talisman, zegel of amulet en afkomstig uit Egypte, het oude Nabije Oosten en de klassieke wereld. Bijna tien jaar geleden was er een tentoonstelling over deze kleine kunstwerkjes: Pracht en precisie, kleine meesterwerken in steen. De publicatie bij deze tentoonstelling is helaas uitverkocht.

Cameeën

In het museum is de tentoonstelling Cameeën, meesterwerken in miniatuur te zien. Cameeën zijn stenen met een voorstelling in verhoogd reliëf. In het Egypte van de Ptolemaeïsche vorsten (ca. 300-30 v.Chr.) werden ze op grote schaal gemaakt. De halfstenen kwamen uit gebieden als India en Sri Lanka. Door gebruik te maken van verschillend gekleurde steenlagen, bereikten de kunstenaars verrassende effecten. Ook in het Romeinse Rijk waren cameeën populair. Ze werden gebruikt als siersteen in ringen, halskettingen, broches en oorsieraden. En ze dienden als prestigieuze geschenken.

Als je door de poortjes gaat, is de tentoonstelling meteen links. Het voelt alsof je bij een juwelier of in een schatkamer bent rondloopt. De stenen zijn prachtig uitgelicht. Met een loep kun je de steen tot in detail bekijken en bij elke vitrine zijn de stenen digitaal uitvergroot. In het midden van de zaal is een groot scherm waarbij de cameeën worden gecombineerd met marmeren beelden. Zo zie je heel mooi hoe ze oorspronkelijk zijn gedragen.

Tentoonstelling Cameeën, Meesterwerken in miniatuur in het RMO

gemmen

RMO: Vondsten uit Vechten

In tegenstelling tot de cameeën zijn gemmen verdiept in de stenen gegraveerd met een techniek die intaglio wordt genoemd. In de Romeinse Keizertijd droeg iedereen een zegelring om koopcontracten, brieven en testamenten te verzegelen. Deze ringen zijn ook langs de Limes in Nederlant terug gevonden.

Op de afdeling Nederland in de Romeinse tijd zijn een aantal vitrines met gemmen, sommige exemplaren nog gevat in een ring. Ook bij de tijdelijke tentoonstelling Vondsten uit fort Vechten is een ring met gesneden steen te zien uit de collectie Wttewaall. Ze zijn natuurlijk klein en in detail lastig te zien, dus als je de gem tot in detail wilt bekijken is het aan te raden om de online collectiezoeker van het museum te raadplegen.

RMO: Nederland in de Romeinse tijd. Ringen met gesneden steen uit Vechten. De sieraden zijn in een vergaan houten kistje gevonden.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.