S5A1 Wonen en zorgen op een Romeinse site

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Archeologen kennen deze locatie in Zwammerdam als dé plek waar de beroemde Romeinse Zwammerdamschepen zijn gevonden en waar Castellum Nigrum Pullum onder de grond ligt. Voor 500 cliënten van zorginstelling Ipse de Bruggen is het echter hun woon én werkplek. Een plek met een bijzonder Romeins verleden, dat wel. Leen van Zwieten neemt me mee in zijn wereld van zorg. Hij vertelt hoe het Romeinse verhaal wordt meegenomen in het leven van de cliënten en zo betekenis krijgt. Tijdens mijn bezoek is Wouter Groenendijk van Bodac bezig met een opgraving net buiten het Romeinse fort. Hij vertelt wat er is gevonden en hoe de cliënten waardevolle hulp bieden tijdens de opgraving. Ipse de Bruggen in Zwammerdam is een prachtig voorbeeld hoe het Romeinse verleden een meerwaarde is voor de plek waar mensen wonen.

Vijf jaar geleden bezocht ik voor het eerst de vindplek van de beroemde Zwammerdamschepen en castellum Nigrum Pullum. Ik werd toen rondgeleid door de enthousiaste vrijwilliger John de Vries. Ik bekeek toen het terrein waar het castellum onder de grond ligt en hoorde meer over de permanente Limestentoonstelling in Grandcafé De Haven. Lees de blog hier.

Dit keer kom ik om meer te weten te komen over de zorginstelling Ipse de Bruggen en wat zij doen met deze bijzondere Romeinse locatie waarop cliënten wonen. Ik heb afgesproken met Leen van Zwieten, zelfbenoemd programmamaker voor de Limes. Ik val meteen met mijn neus in de boter, want er is nog een kleine opgraving bezig op het terrein. We spreken kort met archeoloog Wouter Groenendijk van Bodac over de gevonden grachten en mogen een paar leuke vondsten bekijken.

Overal waar we komen wordt Leen enthousiast begroet en maken we een praatje. Er worden over en weer grappen gemaakt en er wordt een beetje geplaagd. De liefde en zorg voor de bewoners spat ervan af bij Leen. Ook als hij vertelt over Ipse de Bruggen en hoe hij projecten rondom de Romeinse Limes organiseert in samenwerking met de clienten, begint hij vanzelf te stralen. Het is een prachtig voorbeeld hoe de Romeinse tijd opnieuw betekenis kan krijgen in de huidige tijd.

Een van de Romeinse activiteiten die Leen organiseert is de Hollandse Limes Classic op 21 september, met verschillende afstanden. Leen vindt het belangrijk dat iedereen mee kan doen. Zin in een leuke Romeinse fietstocht? Kijk dan op deze website.

Meer weten

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie Zuid-Holland.

S4A1 Wat is een gem?

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso / gemmen bij promobeeld collectie RMO

In deze zomerspecial van De Limes leeft! reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Maar wat is een gem eigenlijk? Ratna Drost van het Archeon legt het uit in deze aflevering.

Afbeelding RMO

In juni en juli ga ik op bezoek bij de twaalf locaties die deelnemen aan de serie-expositie. Ik start mijn reis in het Rijksmuseum van Oudheden om meer te leren over gesneden stenen.

RMO

Het Rijksmuseum van Oudheden heeft de grootste collectie gesneden stenen van Nederland, zo’n 6300. Het gaat om gemmen en cameeën die zijn gebruikt als talisman, zegel of amulet en afkomstig uit Egypte, het oude Nabije Oosten en de klassieke wereld. Bijna tien jaar geleden was er een tentoonstelling over deze kleine kunstwerkjes: Pracht en precisie, kleine meesterwerken in steen. De publicatie bij deze tentoonstelling is helaas uitverkocht.

Cameeën

In het museum is de tentoonstelling Cameeën, meesterwerken in miniatuur te zien. Cameeën zijn stenen met een voorstelling in verhoogd reliëf. In het Egypte van de Ptolemaeïsche vorsten (ca. 300-30 v.Chr.) werden ze op grote schaal gemaakt. De halfstenen kwamen uit gebieden als India en Sri Lanka. Door gebruik te maken van verschillend gekleurde steenlagen, bereikten de kunstenaars verrassende effecten. Ook in het Romeinse Rijk waren cameeën populair. Ze werden gebruikt als siersteen in ringen, halskettingen, broches en oorsieraden. En ze dienden als prestigieuze geschenken.

Als je door de poortjes gaat, is de tentoonstelling meteen links. Het voelt alsof je bij een juwelier of in een schatkamer bent rondloopt. De stenen zijn prachtig uitgelicht. Met een loep kun je de steen tot in detail bekijken en bij elke vitrine zijn de stenen digitaal uitvergroot. In het midden van de zaal is een groot scherm waarbij de cameeën worden gecombineerd met marmeren beelden. Zo zie je heel mooi hoe ze oorspronkelijk zijn gedragen.

Tentoonstelling Cameeën, Meesterwerken in miniatuur in het RMO

gemmen

RMO: Vondsten uit Vechten

In tegenstelling tot de cameeën zijn gemmen verdiept in de stenen gegraveerd met een techniek die intaglio wordt genoemd. In de Romeinse Keizertijd droeg iedereen een zegelring om koopcontracten, brieven en testamenten te verzegelen. Deze ringen zijn ook langs de Limes in Nederlant terug gevonden.

Op de afdeling Nederland in de Romeinse tijd zijn een aantal vitrines met gemmen, sommige exemplaren nog gevat in een ring. Ook bij de tijdelijke tentoonstelling Vondsten uit fort Vechten is een ring met gesneden steen te zien uit de collectie Wttewaall. Ze zijn natuurlijk klein en in detail lastig te zien, dus als je de gem tot in detail wilt bekijken is het aan te raden om de online collectiezoeker van het museum te raadplegen.

RMO: Nederland in de Romeinse tijd. Ringen met gesneden steen uit Vechten. De sieraden zijn in een vergaan houten kistje gevonden.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

s3 afl 2: Romeins Valkenburg (deel 1)

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Twee van de erkende locaties liggen in Valkenburg (Zuid-Holland). Het gaat om het castellumterrein in Valkenbug centrum en de vicus in Valkenburg De Woerd. In het Torenmuseum, dat zich letterlijk op het castellum bevindt, spreek ik met Wouter Vos over Romeins Valkenburg. Er is namelijk nog veel meer gevonden, zoals een grafveld, boerderijen, een mini-fort en de Romeinse weg.

De afgelopen jaren is Valkenburg (Zuid-Holland) regelmatig in het nieuws geweest met spectaculaire Romeinse vondsten. Denk aan het legioenskamp op het vliegveld van Valkenburg of de Romeinse weg met 2 palen met inscripties van het betreffende cohort dat aan de weg heeft gewerkt.

De opgravinggeschiedenis van Valkenburg gaat echter veel verder terug en heeft vaker bijzondere vondsten aan het licht gebracht. Dit begon tijdens en na de Tweede Wereldoorlog met het onderzoek van professor Van Giffen naar het Romeinse legerkamp. Deze en latere opgravingen hebben bijgedragen aan de kennis over de Romeinse periode en gelden als voorbeeld in heel Nederland.

In deel 2 van deze aflevering komt het legioenskamp uitgebreid aan bod.

Kaart van Valkenburg en de toponiemen van de opgravingslocaties (Vos Archeo) 1. Centrum Dorp Valkenburg - castellum (1941-1950, 1980); 2. Veldzicht (1994, 1996-1997); 3. Marktveld/Weerdkampen (1985-1988, 2019); 4. Woerd (1972, 1988); 5. Voormalig Marine Vliegkamp Valkenburg (2020-2021).

Kaart van Valkenburg en de toponiemen van de opgravingslocaties (Vos Archeo)
1. Centrum Dorp Valkenburg - castellum (1941-1950, 1980); 2. Veldzicht (1994, 1996-1997); 3. Marktveld/Weerdkampen (1985-1988, 2019); 4. Woerd (1972, 1988); 5. Voormalig Marine Vliegkamp Valkenburg (2020-2021).

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

s3 afl 1: Forum Hadriani

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Één van de erkende locaties is Forum Hadriani, een Romeins stadje in Zuid-Holland. Auteur Tom Buijtendorp is elf jaar geleden, na jarenlang onderzoek, gepromoveerd op dit onderwerp en staat op het punt een publieksboek over Forum Hadriani te schrijven. Hij vertelt dan ook graag over deze bijzondere plek.


Status Unesco Werelderfgoed
Volgens Tom moet er nog veel gebeuren op het gebied van erkenning. Lokaal leeft het helaas nog niet erg. Men beseft niet hoe bijzonder het is dat er een Romeins stadje onder de grond ligt in Voorburg. De status van Unesco Werelderfgoed zorgt in ieder geval voor een stukje bescherming van belangrijk gebied en hopelijk voor een beter besef van het belang van dit gebied. Toch bestaat nog steeds het risico dat er meer gebouwd wordt, omdat men weinig in de grond verwacht. De verleiding is ook groot, aangezien Voorburg aan de rand van Den Haag ligt en er een groot tekort aan woningen is.

In de jaren tachtig had de gemeente bouwplannen. Leden van de AWN hebben toen in de winter in volkstuintjes een aantal proefsleufjes getrokken om het archeologische belang van het gebied aan te tonen. Er kwamen toen waterputten en resten van stenen gebouwen te voorschijn. Dankzij deze actie heeft men toen besloten om toch niet te bouwen. De geschiedenis herhaalt zich helaas. Een aantal jaar geleden was men wederom bijzonder verrast dat er een haven werd opgegraven op een plek waar woningen zouden komen. Aan de andere kant heeft deze vondst ook wel de ogen geopend. Er valt volgens Tom nog veel meer te verwachten in de omgeving van Forum Hadriani. Er moeten grafvelden liggen, misschien ligt er nog een amfitheater en er zijn aanwijzingen dat de stad in een latere fase nog is uitgebreid.

Publieksboek
Om ervoor te zorgen dat Forum Hadriani gaat leven bij de mensen, is Tom Buijtendorp begonnen aan een publieksboek. Hij kan hier nog niet veel over zeggen, maar hij gaat voor een bijzondere vorm. Volgend jaar oktober tijdens de Maand van de Geschiedenis zal het boek verschijnen.

Archeon
Tom heeft ruim dertig jaar onderzoek gedaan naar Forum Hadriani. In de jaren tachtig wist hij ongeveer hoe de stad er moest hebben uitgezien. Er was een hoofdstraat waarlangs huizen met zuilengalerijen stonden. Op dat moment kwam Archeon op en heeft hij met de ontwikkelaars overlegd om een stuk van Forum Hadriani na te bouwen. Ze hebben toen het rechthoekige stratenstelsel overgenomen en een Romeins huis (domus). Zo'n Romeins huis heeft aan de straatzijde een winkel en werkplaats en aan de achterzijde het woongedeelte. Het mooie van een reconstructie is dat je er in kunt rondlopen en een idee krijgt van de proporties.

Domus in het Archeon met aan de straatzijde een winkel en werkplaats.

Domus in het Archeon met aan de straatzijde een winkel en werkplaats.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

S2 afl 4: Wie de schoen past...

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Een echte mannenwereld, dat is het beeld dat bestaat over de Romeinse tijd in Nederland. Soldaten wonen en werken in de forten en op de wachttorens en verdedigen de grens. Maar waar zijn dan de vrouwen? Er wordt steeds vaker bewijs gevonden dat er wel degelijk vrouwen en kinderen binnen de forten woonden. Carol van Driel Murray is gespecialiseerd in leer en heeft veel onderzoek gedaan naar de vondsten binnen de forten. Een heel duidelijk bewijs zijn de vrouwen- en kinderschoenen die zijn teruggevonden. In deze podcast vertelt Carol van Driel-Murray alles over haar onderzoek naar leer. Het levert veel nieuwe kennis op, niet alleen over vrouwen en kinderen, maar ook over de soldaten. Het is duidelijk dat het huidige beeld op veel vlakken zal moeten worden bijgesteld. 

Deze serie is tot stand gekomen dankzij Romeinse Limes Nederland

Deze serie is tot stand gekomen dankzij Romeinse Limes Nederland