S4A6 Stichting Mooi Matilo

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. In het oosten van Leiden ligt park Matilo, waar de castellummuur zichtbaar is gemaakt door middel van een wal en zes moderne wachttorens. Onder de grond ligt het Unesco Werelderfgoed Castellum Matilo en het Kanaal van Corbulo. Stichting Mooi Matilo heeft een keet genaamd de Fabrica op de site om over deze bijzondere plek te vertellen. Ik spreek met Alexander Geertsema, voorzitter van de stichting.

park matilo

Al bij aankomst worden bezoekers geïnformeerd over het bijzondere park waar ze doorheen lopen en de rijke geschiedenis van de plek. Op allerlei manieren worden bezoekers herinnerd aan de Romeinse aanwezigheid. Over de Limesweg kom je het castellum binnen. Op de originele locatie van de ommuring is een wal en een zestal Romeinse wachttorens aangelegd. Als je midden in het park staat, krijg je een goede indruk van de grootte van het fort, al was deze in de Romeinse tijd natuurlijk volgebouwd. In de bakstenen weg lees je Limes. Ook over de beplanting rondom het fort is nagedacht. En dan zijn er nog de metalen sculpturen die her en der herinneren aan de Romeinen. Bezoekers die meer willen weten over de geschiedenis, kunnen elke zondagmiddag terecht bij de bouwkeet die tot Fabrica, oftewel Romeinse werkplaats, is omgedoopt. De Stichting Mooi Matilo heeft zo’n 10 vrijwilligers die de bezoekers van het park graag meer vertellen.

partners in park matilo

Stichting Mooi Matilo heeft verschillende partners waarmee ze het verhaal van deze bijzondere plek vertellen. Aan een zijde van het park zit een schooltuin complex. Daar is een Romeinse tuin bij die wordt onderhouden door Dorothee Olthof van Prae. Zo kun je ontdekken wat de Romeinen hier mee naartoe brachten, wat ze verbouwden en welke planten en kruiden ze gebruikten in de keuken en bijvoorbeeld om verfstoffen mee te maken. Meer richting de Rijn zijn de stadstuinen waar buurtbewoners hun groenten en fruit verbouwen. Zij hebben zich door de Romeinen laten inspireren. Verder zijn er enkele visualisaties die herinneren aan het kloostercomplex wat ook op deze locatie heeft gestaan en het Kanaal van Corbulo. De Romeinen vonden de tocht over zee gevaarlijk en hebben een kanaal gegraven tussen de Rijn en Maas. Deze ligt aan de stadskant van het Romeinse Castellum.

een romeinse dakpan in je tuin

De Fabrica is geen museum, dus de echte gem is hier niet tentoongesteld. Voor de gem met de drinkende paarden kun je naar het vlakbij gelegen Leiderdorps Museum. Toch kan de bezoeker wat echte Romeinse vondsten bekijken, zoals Romeinse scherven en sinds kort de Limeswegpaal uit Valkenburg die aan alle presentatie units zijn geschonken. Het bijzondere van wonen rondom een Romeinse site is dat er nog wel eens vondsten bij mensen in de achtertuin worden gedaan. Pas kwam een meneer met een groot stuk Romeins dakpan langs die hij tijdens het opruimen van zijn tuin terug vond. Stichting Mooi Matilo vertelt dan natuurlijk graag meer over deze vondst. Op deze manier zullen buurtbewoners meer binding krijgen met de bijzondere geschiedenis van hun buurt.

Meer weten

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland

S3 AFL10: Romeinse vondsten in Hazerswoude

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Na de aflevering over de Romeinse forten in de gemeente Alphen aan den Rijn, is er in deze aflevering aandacht voor recente vondsten binnen de gemeente. In Hazerswoude wordt het woningbouwproject Westvaartpark gerealiseerd. Vooronderzoek leverde weinig op, maar ondertussen maken bijzondere Romeinse vondsten duidelijk dat op deze locatie langs de limesweg iets meer aan de hand was. Maar wat? Ik spreek met archeoloog Wilfried Hessing van Vestigia, die het archeologische onderzoek van de afgelopen jaren heeft begeleid.

Waar ligt de opgravingslocatie?
De locatie in Hazerswoude-Rijndijk bevindt zich hemelsbreed precies op de helft tussen castellum Albaniana in Alphen aan den Rijn en castellum Matilo in Leiden. En juist op deze locatie is de eerste mijlpaal gevonden die langs de limesweg in Nederland stond. Een bijzondere vondst die ook landelijk in het nieuws kwam. En dat is niet het enige. De vele Romeinse en tevens militaire vondsten maken duidelijk dat de Romeinen hier niet alleen aan de weg werkten, maar ook verbleven. Heeft hier een wachtpost gestaan, een herberg of een wegtempeltje? Bewijs voor een bouwwerk zijn tot dusver nog niet aangetroffen. En de vraag is of dat nog gaat gebeuren. Luister naar de podcast om alles over het onderzoek te horen.

Landschappelijke ligging van het nieuwbouwplan Westvaartpark ten westen van Hazerswoude-Rijndijk. De Romeinse limesweg en opgravingslocaties. (beeld: Vestigia)

Wat is de limesweg?
In de Romeinse tijd was de rivier de Rijn de noordgrens van het Romeinse Rijk. Om de forten en wachttorens die langs deze grens werden gebouwd te verbinden werd de limesweg aangelegd. In Hazerswoude is deze limesweg aangetroffen. Het was een soort rijksweg die was bedoeld om troepenverplaatsingen langs de grens snel en effectief te laten verlopen. Dankzij deze weg was het mogelijk om minder troepen in de forten te stationeren, omdat ze zich toch snel konden verplaatsen als het nodig was. Verschillende keizers zoals Trajanus en Hadrianus waren bezig met invallen in het Donaugebied in het midden van de tweede eeuw. In ons gebied was het op dat moment rustiger en door te zorgen voor een goede infrastructuur kon de grens met minder troepen worden verdedigd.

Dwarsdoorsnede limesweg in Hazerswoude. Links het restant van een eiken paal die deel uitmaakte van de dubbele rij om het weglichaam vast te zetten. (foto: Vestigia)

Hadrianus heeft heel erg geïnvesteerd in de verbetering en het onderhoud van de limesweg. In een paar jaar tijd is er enorm aan deze weg getimmerd. Het gaat om honderdduizenden houten palen. Er is een soort dijk opgeworpen waarover de weg is aangelegd. De laatste decennia zijn met name ten westen van Utrecht steeds meer stukjes weg teruggevonden in allerlei opgravingen en nu dus ook in Hazerswoude. Aan de noordkant van het plangebied vlak achter de huidige Rijndijk is de Hadrianusweg aangetroffen met de bekende houten palen waarmee een dijkje werd vastgezet. Die houten palen dateren allemaal uit de winter van 124/125. Dat komt overeen met vergelijkbare vondsten in Leidsche Rijn Utrecht en in Valkenburg bij Katwijk. Hoe meer je opgraaft en vindt langs de limesweg, des te duidelijker het wordt dat dit een groot project moet zijn geweest.

Het bijzondere van de opgravingslocatie in Hazerswoude is dat de Romeinen te maken hebben met een zijriviertje waar ze overheen moeten. Bovendien hebben ze daar veel overlast gehad van overstromingen en dat is duidelijk te zien aan alle houten vondsten. Elke keer moest de weg weer opgebouwd en afgebroken worden. Dat verklaart waarom er in allerlei geulen en geultjes houten beschoeiingen, damwandjes en brugconstructies zijn aangelegd. Daar worden nu steeds stukjes van opgegraven.

Leren schoen met uniek sierlijk spijkerpatroon eerste helft 3e eeuw (foto: Vestigia)

Bijzondere vondsten
In totaal zijn er tussen de 40.000 en 50.000 Romeinse vondsten gedaan in Hazerswoude. In de podcast vertelt Wilfried over twee bijzondere vondsten: een Romeinse mijlpaal en een houten plankje oftewel een tabula ansata. Maar er is nog veel meer gevonden, waaronder veel militaire vondsten. Denk hierbij aan stukjes metalen uitrustingsstukken, grote sierschijven of eremedailles. Maar ook een aantal leren schoenen, waarvan 1 met een heel bijzonder spijkerpatroon (zie foto).

Kleine loden zegeltjes
Een andere bijzondere vondst zijn kleine loden zegeltjes die gestempeld waren en waar tekst op staat. Ook deze zijn in Nederland nauwelijks bekend. Eentje is in Velsen gevonden in een vrij vroege periode. Dit soort loden zegeltjes kennen we alleen uit het gebied van de muur van Hadrianus en in het oosten langs de Donau in Roemenië. We weten niet precies waarvoor ze dienden. De idee is dat ze kunnen worden vergeleken met de middeleeuwse lakenloodjes, die aan grote lappen stof werden gehangen om aan te geven dat de belasting betaald was of ze geen belasting hoefden te betalen. Deze zegels werden wellicht ook aan voorraden gehangen van bijvoorbeeld de militaire gouverneur die langs de Romeinse grens allerlei voorraden had voor noodgevallen. Als die spullen dan verplaatst werden was het duidelijk dat ze van de keizer waren en niet aangeslagen konden worden voor de belasting, In de Romeinse tijd werd namelijk al tol en belasting geheven Daar zouden de loden zegeltjes voor gebruikt kunnen zijn. De vraag is natuurlijk waarom ze juist in Hazerswoude zijn terechtgekomen? Misschien zijn er allerlei spullen naar deze plek vervoerd onder militaire leiding om bijvoorbeeld reparaties aan te brengen aan de Romeinse weg en de brug die er misschien gestaan heeft. Wellicht moesten ze daarvoor de noodvoorraden gebruiken. Het maakt allemaal duidelijk dat er hier iets meer aan de hand is geweest dan alleen een weg. De Romeinen waren hier overduidelijk aanwezig en hoge Romeinen lijken te hebben ingegrepen. Dat maakt dat deze locatie zoveel aandacht krijgt.

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Erfgoedfonds van de gemeente Alphen aan den Rijn.

s3 afl 1: Forum Hadriani

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Één van de erkende locaties is Forum Hadriani, een Romeins stadje in Zuid-Holland. Auteur Tom Buijtendorp is elf jaar geleden, na jarenlang onderzoek, gepromoveerd op dit onderwerp en staat op het punt een publieksboek over Forum Hadriani te schrijven. Hij vertelt dan ook graag over deze bijzondere plek.


Status Unesco Werelderfgoed
Volgens Tom moet er nog veel gebeuren op het gebied van erkenning. Lokaal leeft het helaas nog niet erg. Men beseft niet hoe bijzonder het is dat er een Romeins stadje onder de grond ligt in Voorburg. De status van Unesco Werelderfgoed zorgt in ieder geval voor een stukje bescherming van belangrijk gebied en hopelijk voor een beter besef van het belang van dit gebied. Toch bestaat nog steeds het risico dat er meer gebouwd wordt, omdat men weinig in de grond verwacht. De verleiding is ook groot, aangezien Voorburg aan de rand van Den Haag ligt en er een groot tekort aan woningen is.

In de jaren tachtig had de gemeente bouwplannen. Leden van de AWN hebben toen in de winter in volkstuintjes een aantal proefsleufjes getrokken om het archeologische belang van het gebied aan te tonen. Er kwamen toen waterputten en resten van stenen gebouwen te voorschijn. Dankzij deze actie heeft men toen besloten om toch niet te bouwen. De geschiedenis herhaalt zich helaas. Een aantal jaar geleden was men wederom bijzonder verrast dat er een haven werd opgegraven op een plek waar woningen zouden komen. Aan de andere kant heeft deze vondst ook wel de ogen geopend. Er valt volgens Tom nog veel meer te verwachten in de omgeving van Forum Hadriani. Er moeten grafvelden liggen, misschien ligt er nog een amfitheater en er zijn aanwijzingen dat de stad in een latere fase nog is uitgebreid.

Publieksboek
Om ervoor te zorgen dat Forum Hadriani gaat leven bij de mensen, is Tom Buijtendorp begonnen aan een publieksboek. Hij kan hier nog niet veel over zeggen, maar hij gaat voor een bijzondere vorm. Volgend jaar oktober tijdens de Maand van de Geschiedenis zal het boek verschijnen.

Archeon
Tom heeft ruim dertig jaar onderzoek gedaan naar Forum Hadriani. In de jaren tachtig wist hij ongeveer hoe de stad er moest hebben uitgezien. Er was een hoofdstraat waarlangs huizen met zuilengalerijen stonden. Op dat moment kwam Archeon op en heeft hij met de ontwikkelaars overlegd om een stuk van Forum Hadriani na te bouwen. Ze hebben toen het rechthoekige stratenstelsel overgenomen en een Romeins huis (domus). Zo'n Romeins huis heeft aan de straatzijde een winkel en werkplaats en aan de achterzijde het woongedeelte. Het mooie van een reconstructie is dat je er in kunt rondlopen en een idee krijgt van de proporties.

Domus in het Archeon met aan de straatzijde een winkel en werkplaats.

Domus in het Archeon met aan de straatzijde een winkel en werkplaats.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

s2 afl 12: De limes beleven in beeld

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Kelvin Wilson is archeologisch illustrator. Hij is, in tegenstelling tot anderen in het vak, geen archeoloog, maar kunstenaar. Hij heeft indertijd de kunstacademie gedaan, omdat hij illustrator wilde worden. Hij maakt dan ook niet zozeer archeologische reconstructies, maar hij vertelt met zijn prenten verhalen. Hij zorgt ervoor dat de limes voor het grote publiek tot leven komt.

Zijn werk is al verschillende keren voorbij gekomen in mijn podcast. Zo heeft hij de omslag ontworpen van Brittenburg: verdronken hoeksteen van het Romeinse Rijk van Tom Buijtendorp en van Wee de overwonnenen van Alexander van de Bunt. Nieuw en oud werk is bovendien te bewonderen in de tentoonstelling Romeinen langs de Rijn in het Rijksmuseum van Oudheden. Zie daarvoor de aflevering met Jasper de Bruin. Luister de aflevering voor de verhalen achter deze prachtige prenten.

KELVIN WILSON-Stadsmuur Rotterdam kl.jpg

Stadsmuur Rotterdam

De allereerste tekening die Wilson maakte naar aanleiding van een archeologische vondst— toen de stadsmuur van middeleeuws Rotterdam voor de deur van zijn kunstacademie werd opgegraven.

© Kelvin Wilson

KELVIN WILSON-Zwemmende Bataaf (1e en 2e versie) kl.jpg

zwemmende bataaf

De omslagillustratie voor Alexander van de Bunt’s recent verschenen “Wee de overwonnenen”, hergebruikt in een vitrine in het RMO. Bataafse ruiters werden er om geroemd te paard, en in formatie, water over te kunnen steken.

Een redactrice bij uitgeverij Omniboek verzocht na het zien van de illustratie de kleuren ‘volwassener’ te maken, vanwege de beoogde doelgroep van het boek. De prent moet immers vooraleerst visueel overtuigen.

© Kelvin Wilson

KELVIN WILSON-Verloofde kl.jpg

verloofde

In 2003 werkte Wilson samen met TGV Teksten en Presentatie aan de tentoonstelling “Onze oude buren”. Eén van de vele prenten die hij daar voor maakte, met als inspiratie een kralenketting uit het graf van een vrouw, toonde een Bataafse soldaat die afscheid neemt van de vrouw. Later werkte hij deze prent verder uit. Het werk is exemplarisch voor zijn eigen smaak: eenvoud in vorm, diepgang in het onderliggende verhaal. Net als archeologie zelf.

© Kelvin Wilson

KELVIN WILSON-Smeltkroes kl.jpg

smeltkroes

Een winkelstraat achter de limes, vol exotische producten en kleuren. Gemaakt voor de tentoonstelling “Romeinen langs de Rijn” in het RMO.

© Kelvin Wilson

KELVIN WILSON-Moerasbrug kl.jpg

Moerasbrug

Gemaakt in samenwerking met de archeologen van de gemeente Utrecht, met uitstekend bewaarde resten als basis, koos Wilson desondanks voor een voorstelling die de feitelijke weergave ondergeschikt maakt aan de beleving. Zó voelde Nederland voor de zuid-Europese bezettingsmacht.

© Kelvin Wilson

KELVIN WILSON-Vicus.jpg

Vicus

Wilson’s eigen favoriet in zijn serie prenten over de limes is de voorstelling waarin het gevolg van keizer Hadrianus het fort Hoge Woerd verlaat. De prent visualiseert niet de details van uitrustingen en architectuur, maar staat ten dienst van de geschiedenis: op zijn legendarische tour door de noordwestelijke provincies beval de keizer ogenschijnlijk de verzakte, door overstromingen geplaagde houten grensstructuren te herbouwen in steen— met de Muur van Hadrianus als sleutelsteen. Ook het zompige Hollandse land werd verder in cultuur gebracht.

© Kelvin Wilson

s2 afl 7: Romeinen langs de Rijn

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Vanaf 1 juni 2020 is in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden de tijdelijke tentoonstelling ‘Romeinen langs de Rijn’ te zien. Ik spreek met conservator Jasper de Bruin. Hij vertelt me dat de tentoonstelling enerzijds aan de bezoekers laat zien wat er over de Romeinen bekend is. De meest recente inzichten zijn hierin meegenomen. Anderzijds wil Jasper een ander beeld van de Romeinse limes tonen. Vaak ligt de focus toch op de forten en de soldaten. Deze tentoonstelling laat zien wie er verder in en rondom de forten woonden en hoe de omgeving eruitzag. Wil je weten welke nieuwe inzichten er zijn, wat de bijzondere objecten op de tentoonstelling zijn en welke nieuwe onderzoeksprojecten het RMO gaat opstarten? Luister dan de aflevering.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.