S4A4 Historisch Museum Hazerswoude

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. In seizoen drie wijdde ik een aflevering aan de bijzondere vondsten in Hazerswoude. Leon van der Werf, voorzitter van Historisch Museum Hazerswoude, wil dit verhaal in de toekomst graag vertellen.

Deze ochtend bezoek ik voor de eerste keer Hazerswoude-Dorp. Ik kom bij een mooi zeventiende-eeuws pand waar het Historisch Museum Hazerswoude is gevestigd. De deur staat uitnodigend open en binnen word ik verwelkomd door een aantal vrijwilligers. Net na mij komt ook voorzitter Leon van der Werf binnen. Hij leidt me rond in het museum. Het is leuk om te zien hoe enthousiast en betrokken de vrijwilligers zijn bij de geschiedenis van hun dorp. Leon vertelt dat ze eigenaar zijn van het pand en met zo’n 35 vrijwilligers het museum runnen zonder enige vorm van subsidie. Op de zolder van het museum is het archief van het museum en wordt er allerlei onderzoek gedaan naar de geschiedenis van het dorp.

oral history

De vrijwilligers van het museum vinden het belangrijk om een nauwe band met de dorpsbewoners te hebben. In de derde zaal is elk halfjaar een wisseltentoonstelling. Op dit moment wordt het verhaal van de lokale brandweer verteld. In de tweede zaal is een scherm, waar vrijwilligers me een aantal voorbeelden laten zien van hun Oral History project. Vier keer per jaar nemen ze het verhaal op van een markante dorpsbewoner. Ik ben onder de indruk van de kwaliteit van de films.

de romeinen

Ook krijg ik een film te zien die recent is ontwikkeld door TGV teksten & presentaties over de bijzondere vondsten van de afgelopen jaren bij de nieuwbouwwijk Westvaartpark in Hazerswoude. Het is de grote wens van Leon en de vrijwilligers dat na het archeologische onderzoek een deel van de vondsten naar het museum komt. De tweede zaal met een tentoonstelling over de Tweede Wereldoorlog wordt dan de nieuwe Romeinenzaal. Hier is een subsidie voor aangevraagd.

Voor nu is er een pas ingerichte vitrine met Romeinse vondsten. De gem waarvoor ik kom, maar ook een aantal metaalvondsten zoals een fibula, zijn een bruikleen van detectorzoeker Serge Meijers. Deze dorpsbewoner heeft ervoor gezorgd dat de archeologen nader onderzoek zijn gaan doen op de nieuwbouwlocatie. Hij deed zijn vondsten namelijk bij Westvaartpark. Op deze locatie werd eigenlijk niets bijzonders verwacht en achteraf gezien blijkt er juist heel veel bijzonders aan de hand te zijn op deze plek. Het onderzoek is nog gaande, maar als je meer wilt weten, luister dan naar mijn aflevering met Wilfried Hessing over de bijzondere vondsten in Hazerswoude.

samenwerking zuid-holland

Nu ik een aantal locaties heb bezocht, valt het me op wat een mooie samenwerkingen er op dit moment tot stand komen langs de Limes in Zuid-Holland. De gemmententoonstelling waarvoor ik op pad ben, is natuurlijk een mooi voorbeeld om de locaties met elkaar te verbinden. Daarnaast krijgt elke locatie in Zuid-Holland een houten paal van de Limesweg die in Valkenburg is gevonden. Vooral voor vrijwilligersorganisaties is dit een mooie kans om een bijzonder verhaal te vertellen. De paal wordt met vitrine en informatie geleverd door Hazenberg Archeologie. Met een qr-code kunnen bezoekers een film bekijken. En de grotere musea integreren het op eigen wijze in hun opstelling.

romeinse helm

Tenslotte laat Leon me een replica van een Romeinse helm zien. De originele helm is te bewonderen in het Rijksmuseum van Oudheden en is niet hier gevonden, maar in Matilo. De vinder Maurits Knegt heeft de replica gemaakt en heeft deze beschikbaar gesteld voor het museum. Bezoekers mogen de helm opzetten en zo wordt de geschiedenis een stuk levendiger. Het was tijdens de Archeologiedagen een succes en ook tijdens de Open Monumentendagen in september zal de helm weer worden ingezet.

De originele helm in het Rijksmuseum van Oudheden, collectie RMO.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S3 AFL10: Romeinse vondsten in Hazerswoude

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Na de aflevering over de Romeinse forten in de gemeente Alphen aan den Rijn, is er in deze aflevering aandacht voor recente vondsten binnen de gemeente. In Hazerswoude wordt het woningbouwproject Westvaartpark gerealiseerd. Vooronderzoek leverde weinig op, maar ondertussen maken bijzondere Romeinse vondsten duidelijk dat op deze locatie langs de limesweg iets meer aan de hand was. Maar wat? Ik spreek met archeoloog Wilfried Hessing van Vestigia, die het archeologische onderzoek van de afgelopen jaren heeft begeleid.

Waar ligt de opgravingslocatie?
De locatie in Hazerswoude-Rijndijk bevindt zich hemelsbreed precies op de helft tussen castellum Albaniana in Alphen aan den Rijn en castellum Matilo in Leiden. En juist op deze locatie is de eerste mijlpaal gevonden die langs de limesweg in Nederland stond. Een bijzondere vondst die ook landelijk in het nieuws kwam. En dat is niet het enige. De vele Romeinse en tevens militaire vondsten maken duidelijk dat de Romeinen hier niet alleen aan de weg werkten, maar ook verbleven. Heeft hier een wachtpost gestaan, een herberg of een wegtempeltje? Bewijs voor een bouwwerk zijn tot dusver nog niet aangetroffen. En de vraag is of dat nog gaat gebeuren. Luister naar de podcast om alles over het onderzoek te horen.

Landschappelijke ligging van het nieuwbouwplan Westvaartpark ten westen van Hazerswoude-Rijndijk. De Romeinse limesweg en opgravingslocaties. (beeld: Vestigia)

Wat is de limesweg?
In de Romeinse tijd was de rivier de Rijn de noordgrens van het Romeinse Rijk. Om de forten en wachttorens die langs deze grens werden gebouwd te verbinden werd de limesweg aangelegd. In Hazerswoude is deze limesweg aangetroffen. Het was een soort rijksweg die was bedoeld om troepenverplaatsingen langs de grens snel en effectief te laten verlopen. Dankzij deze weg was het mogelijk om minder troepen in de forten te stationeren, omdat ze zich toch snel konden verplaatsen als het nodig was. Verschillende keizers zoals Trajanus en Hadrianus waren bezig met invallen in het Donaugebied in het midden van de tweede eeuw. In ons gebied was het op dat moment rustiger en door te zorgen voor een goede infrastructuur kon de grens met minder troepen worden verdedigd.

Dwarsdoorsnede limesweg in Hazerswoude. Links het restant van een eiken paal die deel uitmaakte van de dubbele rij om het weglichaam vast te zetten. (foto: Vestigia)

Hadrianus heeft heel erg geïnvesteerd in de verbetering en het onderhoud van de limesweg. In een paar jaar tijd is er enorm aan deze weg getimmerd. Het gaat om honderdduizenden houten palen. Er is een soort dijk opgeworpen waarover de weg is aangelegd. De laatste decennia zijn met name ten westen van Utrecht steeds meer stukjes weg teruggevonden in allerlei opgravingen en nu dus ook in Hazerswoude. Aan de noordkant van het plangebied vlak achter de huidige Rijndijk is de Hadrianusweg aangetroffen met de bekende houten palen waarmee een dijkje werd vastgezet. Die houten palen dateren allemaal uit de winter van 124/125. Dat komt overeen met vergelijkbare vondsten in Leidsche Rijn Utrecht en in Valkenburg bij Katwijk. Hoe meer je opgraaft en vindt langs de limesweg, des te duidelijker het wordt dat dit een groot project moet zijn geweest.

Het bijzondere van de opgravingslocatie in Hazerswoude is dat de Romeinen te maken hebben met een zijriviertje waar ze overheen moeten. Bovendien hebben ze daar veel overlast gehad van overstromingen en dat is duidelijk te zien aan alle houten vondsten. Elke keer moest de weg weer opgebouwd en afgebroken worden. Dat verklaart waarom er in allerlei geulen en geultjes houten beschoeiingen, damwandjes en brugconstructies zijn aangelegd. Daar worden nu steeds stukjes van opgegraven.

Leren schoen met uniek sierlijk spijkerpatroon eerste helft 3e eeuw (foto: Vestigia)

Bijzondere vondsten
In totaal zijn er tussen de 40.000 en 50.000 Romeinse vondsten gedaan in Hazerswoude. In de podcast vertelt Wilfried over twee bijzondere vondsten: een Romeinse mijlpaal en een houten plankje oftewel een tabula ansata. Maar er is nog veel meer gevonden, waaronder veel militaire vondsten. Denk hierbij aan stukjes metalen uitrustingsstukken, grote sierschijven of eremedailles. Maar ook een aantal leren schoenen, waarvan 1 met een heel bijzonder spijkerpatroon (zie foto).

Kleine loden zegeltjes
Een andere bijzondere vondst zijn kleine loden zegeltjes die gestempeld waren en waar tekst op staat. Ook deze zijn in Nederland nauwelijks bekend. Eentje is in Velsen gevonden in een vrij vroege periode. Dit soort loden zegeltjes kennen we alleen uit het gebied van de muur van Hadrianus en in het oosten langs de Donau in Roemenië. We weten niet precies waarvoor ze dienden. De idee is dat ze kunnen worden vergeleken met de middeleeuwse lakenloodjes, die aan grote lappen stof werden gehangen om aan te geven dat de belasting betaald was of ze geen belasting hoefden te betalen. Deze zegels werden wellicht ook aan voorraden gehangen van bijvoorbeeld de militaire gouverneur die langs de Romeinse grens allerlei voorraden had voor noodgevallen. Als die spullen dan verplaatst werden was het duidelijk dat ze van de keizer waren en niet aangeslagen konden worden voor de belasting, In de Romeinse tijd werd namelijk al tol en belasting geheven Daar zouden de loden zegeltjes voor gebruikt kunnen zijn. De vraag is natuurlijk waarom ze juist in Hazerswoude zijn terechtgekomen? Misschien zijn er allerlei spullen naar deze plek vervoerd onder militaire leiding om bijvoorbeeld reparaties aan te brengen aan de Romeinse weg en de brug die er misschien gestaan heeft. Wellicht moesten ze daarvoor de noodvoorraden gebruiken. Het maakt allemaal duidelijk dat er hier iets meer aan de hand is geweest dan alleen een weg. De Romeinen waren hier overduidelijk aanwezig en hoge Romeinen lijken te hebben ingegrepen. Dat maakt dat deze locatie zoveel aandacht krijgt.

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Erfgoedfonds van de gemeente Alphen aan den Rijn.