S5A2 Een soldatenbarak op de Hortus Populus

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In Bodegraven, aan de rand van een nieuwbouwwijk, ligt de Hortus Populus. Dit is een Romeinse pluk- en oogsttuin waar duurzaam leven wordt gepromoot. Om een plek te creëren voor vrijwilligers en het organiseren van workshops, is ervoor gekozen om een Romeinse soldatenbarak te bouwen. In het centrum van Bodegraven heeft namelijk een Romeins Castellum gestaan. Alleen de hoofdpoort is terug gevonden. Ik spreek architect Gert Jacob de Graaf, de initiatiefnemer van de bouw.

Hortus Populus

Gelegen aan een nieuwbouwwijk die nog vol in ontwikkeling is, ontmoet ik architect Gert Jacob de Graaf. Op de Hortus Populus, een Romeinse pluk- en oogsttuin heeft hij de afgelopen jaren samen met andere vrijwilligers een Romeinse Soldatenbarak, de Cohortus, gebouwd. Er is een contubernium voor acht soldaten nagebouwd die bestaat uit een slaapvertrek of papilio met daaraan vast de arma of wapenkamer. Zeker als re-enactors aanwezig zijn, kunnen bezoekers daar beleven hoe het voor de hulptroepen was om te leven in het fort. Het overige deel ter grootte van nog drie contubernia is ingericht als workshopruimte en plek voor de vrijwilligers van de Hortus.

Archeologiedagen

De archeologiedagen zijn net achter de rug en er zijn een aantal leuke workshops geweest, zoals een Romeinse kookworkshop. Gert Jacob en de vrijwilligers van de Hortus vinden de betrokkenheid bij de buurt heel belangrijk. Tijdens de archeologiedagen zijn daarom Romeinse soldaten door de nieuwbouwwijk getrokken om bewoners naar de Hortus Populus te lokken voor leuke activiteiten. De Hortus Populus heeft als doel om ervoor te zorgen dat de buurtbewoners lokaal hun groenten kopen, in plaats van bij de supermarkt waar het vaak een hele reis heeft afgelegd. Mensen kunnen een abonnement nemen en wekelijks hun portie groente en fruit halen, of een bos bloemen snijden.

Foto: Mijn DMA

Workshop Tunica maken

Foto: Gert Jacob de Graaf

Zelf heb ik meegedaan aan de workshop Romeinse tunica maken. Gert Jacob is samen met zijn vrouw en Wilma Domburg aanwezig om waar nodig instructies te geven en te helpen. Gert Jacob is van te voren naar de markt geweest om verschillende gekleurde linnen lappen te kopen. Dat is de stof die de Romeinen gebruiken voor de tunica. In de oogsttuin ligt op dat moment vlas te drogen, de grondstof voor linnen. Gert-Jacob legt uit hoe ze van vlas uiteindelijk linnen maken.

Ik kies voor een bordeaux rode lap die goed bij me kleurt. De Romeinse dames zullen hier vast ook op hebben gelet. Met een instructieblad gaan we stap voor stap meten, knippen en naaien. We mogen allemaal onze eigen ‘touch’ aan de tunica geven. Dat doen we voornamelijk met de mouwen. Met een beetje hulp van de naaimachine en wat vaardige naaisters, is er na 2,5 uur toch een mooi resultaat.

Foto: Gerg Jacob de Graaf

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie Zuid-Holland.

S5A1 Wonen en zorgen op een Romeinse site

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Archeologen kennen deze locatie in Zwammerdam als dé plek waar de beroemde Romeinse Zwammerdamschepen zijn gevonden en waar Castellum Nigrum Pullum onder de grond ligt. Voor 500 cliënten van zorginstelling Ipse de Bruggen is het echter hun woon én werkplek. Een plek met een bijzonder Romeins verleden, dat wel. Leen van Zwieten neemt me mee in zijn wereld van zorg. Hij vertelt hoe het Romeinse verhaal wordt meegenomen in het leven van de cliënten en zo betekenis krijgt. Tijdens mijn bezoek is Wouter Groenendijk van Bodac bezig met een opgraving net buiten het Romeinse fort. Hij vertelt wat er is gevonden en hoe de cliënten waardevolle hulp bieden tijdens de opgraving. Ipse de Bruggen in Zwammerdam is een prachtig voorbeeld hoe het Romeinse verleden een meerwaarde is voor de plek waar mensen wonen.

Vijf jaar geleden bezocht ik voor het eerst de vindplek van de beroemde Zwammerdamschepen en castellum Nigrum Pullum. Ik werd toen rondgeleid door de enthousiaste vrijwilliger John de Vries. Ik bekeek toen het terrein waar het castellum onder de grond ligt en hoorde meer over de permanente Limestentoonstelling in Grandcafé De Haven. Lees de blog hier.

Dit keer kom ik om meer te weten te komen over de zorginstelling Ipse de Bruggen en wat zij doen met deze bijzondere Romeinse locatie waarop cliënten wonen. Ik heb afgesproken met Leen van Zwieten, zelfbenoemd programmamaker voor de Limes. Ik val meteen met mijn neus in de boter, want er is nog een kleine opgraving bezig op het terrein. We spreken kort met archeoloog Wouter Groenendijk van Bodac over de gevonden grachten en mogen een paar leuke vondsten bekijken.

Overal waar we komen wordt Leen enthousiast begroet en maken we een praatje. Er worden over en weer grappen gemaakt en er wordt een beetje geplaagd. De liefde en zorg voor de bewoners spat ervan af bij Leen. Ook als hij vertelt over Ipse de Bruggen en hoe hij projecten rondom de Romeinse Limes organiseert in samenwerking met de clienten, begint hij vanzelf te stralen. Het is een prachtig voorbeeld hoe de Romeinse tijd opnieuw betekenis kan krijgen in de huidige tijd.

Een van de Romeinse activiteiten die Leen organiseert is de Hollandse Limes Classic op 21 september, met verschillende afstanden. Leen vindt het belangrijk dat iedereen mee kan doen. Zin in een leuke Romeinse fietstocht? Kijk dan op deze website.

Meer weten

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie Zuid-Holland.

S4A11 Torenmuseum Valkenburg

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Vanaf Katwijk neem ik de bus naar Valkenburg. Ik stap uit bij de N206 en loop direct tegen een visualisatie van de Romeinse Limesweg. Na een kwartiertje wandelen loop ik door de hoofdpoort van het Castellum, die in de straat is gevisualiseerd. Het museum ligt bovenop het Castellum. Ik spreek met Gerrit Russchenberg van de Vereniging Oud Valkenburg.

De poort van de Castra (foto: ADC-Archol)

Drie jaar geleden was ik voor het eerst in Valkenburg. Ik had de verhalen gehoord over de spectaculaire vondst van het legioenskamp van Caligula en natuurlijk was ik bekend met het Castellum dat door Van Giffen is opgegraven. Ik sprak met Wouter Vos die op dit moment weer betrokken is bij opgravingen in Valkenburg. Ook nu worden er weer bijzondere vondsten gedaan. Mocht je de afleveringen van ‘De Limes leeft! met Wouter Vos hebben gemist, luister ze dan zeker terug.

Aflevering over Romeins Valkenburg met Wouter Vos / Aflevering over het legioenskamp in Valkenburg met Wouter Vos.

Torenmuseum Valkenburg

Dit keer ben ik in Valkenburg vanwege de gemmententoonstelling. In het museum zijn maar liefst zes gemmen te zien, waarvan de helft in een zegelring. Alle vondsten zijn gedaan in Valkenburg zelf. Het museum werkt samen met het Rijksmuseum van Oudheden en het Provinciaal Archeologisch Depot in Zuid-Holland. De gem die voor de serie-expositie is uitgekozen toont de god Silvanus met een snoeimes in zijn hand.

Vereniging Oud Valkenburg

De tentoonstelling is natuurlijk de aanleiding van mijn bezoek, maar ik ben vooral benieuwd naar de activiteiten van de vrijwilligers van de Vereniging Oud Valkenburg rondom het Romeinse verleden. Ik spreek met penningmeester Gerrit Russchenberg en het wordt me al snel duidelijk dat er plannen genoeg zijn. Gerrit vertelt met name vol enthousiasme over het belang om de jeugd aan te spreken. Zij zijn de toekomst. Er worden lesbrieven geschreven. Basisscholen en middelbare scholen bezoeken het museum voor de lokale geschiedenis of specifiek voor de Romeinse geschiedenis. Daarnaast wordt er een lesplan ontwikkeld om de volledige geschiedenis van Valkenburg beschikbaar te maken voor het onderwijs.

Buitenmuseum

In het Torenmuseum is de vaste collectie te zien, met veel ruimte voor de Romeinse geschiedenis. Het Romeinse verleden ligt echter nog letterlijk onder de grond. De vereniging heeft daarom de wens om een compleet buitenmuseum te ontwikkelen met ondersteuning van de Provincie Zuid-Holland. Stap voor stap worden er visualisaties gerealiseerd. Rond het museum zijn de contouren van het Castellum al zichtbaar gemaakt in de straat. Bij de ingang staan palen waarin replica’s van bijzondere vondsten zijn gegoten. Twee van deze palen moeten bij de visualisatie van de Limesweg komen. Daar zijn namelijk ook een aantal bijzondere dingen gevonden. Een daarvan is een beeld van Hercules dat in het Rijksmuseum van Oudheden staat. Op dezelfde plek is daarnaast een bronzen model van een wachttoren gepland.

Diorama’s

Natuurlijk is er de belangrijke vondst van de Castra, het legioenskamp dat een paar jaar geleden op de locatie van het vliegveld is gevonden. Er worden verschillende diorama’s gemaakt om zichtbaar te maken hoe het er heeft uitgezien in de Romeinse tijd. Beneden staat al een voorbeeld van de poort van de Castra.  Een ander diorama toont een grafritueel. Het is wetenschappelijk onderbouwd, het is samen met de deskundigen ontwikkeld. Het wordt een serie van vijf.  Tenslotte wil de vereniging graag bereiken dat in de nieuw te bouwen wijk het Romeinse verleden van de Castra zichtbaar wordt gemaakt.

Diorama van de poort van de Castra ontwikkeld door Kobalt.

Meer weten over de Romeinen?

10 mei 1940

Zonder oorlog geen Romeinen vertelt Gerrit me. Dat moet hij me toch even uitleggen. Het begin van de oorlog is voor de Valkenburgse bevolking rampzalig geweest. Bij Valkenburg wordt voor het uitbreken van de oorlog gewerkt aan een vliegveld. Dit wordt een doelwit voor de Duitsers. De Duitsers nemen Valkenburg in en vanaf dat moment wordt het dorp dagenlang onder vuur genomen door het Nederlandse leger. Er vallen daardoor veel burgerslachtoffers. Een groot deel van het dorpscentrum van Valkenburg wordt door oorlogshandelingen verwoest. Door deze gebeurtenissen komt een deel van de Valkenburgse dorpsheuvel tijdelijk vrij van bebouwing en toegankelijk voor systematisch oudheidkundig bodemonderzoek op grote schaal door de Groningse Van Giffen. Op 15 april 1941 wordt de eerste proefpunt aangelegd. Al vrijwel meteen vinden de archeologen resten van het Castellum. Ook in 1942 en 1943 doet Van Giffen archeologisch onderzoek naar het Castellum in Valkenburg

Meer over de Tweede Wereldoorlog in Valkenburg:

https://oudvalkenburgzh.nl/historie/aanleg-van-het-vliegveld-deel-1-uit-artikelenreeks-in-zicht-op-valkenburg/

https://oudvalkenburgzh.nl/historie/het-dorp-10-15-mei-1940-deel-2uit-artikelenreeks-in-zicht-op-valkenburg/

https://www.historischnieuwsblad.nl/valkenburg-in-mei-1940/

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A9 Pleisterplaats Albaniana

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Gemeente Alphen aan den Rijn is rijk aan locaties waar je het Romeinse verleden kunt beleven. In het centrum van Alphen is een kleine tentoonstelling over de Limes in Erfgoedwinkel de Vergulde Wagen. De Historische Vereniging Alphen organiseert vanuit hier rondleidingen door Pleisterplaats Albaniana. Ik spreek met Han Hendrickx van de HVA.

Ongeveer een maand voor mijn afspraak met Han Hendrickx, is de Erfgoedtafel Limes van de provincie Zuid-Holland te gast in Alphen aan den Rijn. We krijgen een korte rondleiding door Pleisterplaats Albaniana en wat leuke ‘inside information’ van onder andere archeoloog Wouter vos en archeoloog Julia Chorus. Zij hebben hier indertijd het Castellum opgegraven. In deze blog zijn stukken informatie toegevoegd van de genoemde archeologen.

erfgoedwinkel ‘de vergulde wagen’

Ik ontmoet Han in de erfgoedwinkel en tevens het verenigingsgebouw van de Historische Vereniging Alphen. Boven in de kantine vertelt Han over Pleisterplaats Albaniana. Beneden bekijken we de vitrines met Romeinse vondsten en de gem van een offerende vrouw. Deze is door een lokale detectorzoeker gevonden buiten het fort op de locatie waar ook de ‘Venus van Alphen’ is gevonden. Deze vondsten maken nieuwsgierig naar het religieuze leven in Albaniana. Dit zou een mooi toekomstig onderzoek kunnen zijn. Een belangrijke bijvangst van deze expositie is dat andere detectorzoekers en amateurarcheologen worden geactiveerd om ook hun vondsten aan te melden. Zo zijn er nu een serie kledingspelden in bruikleen gegeven voor de Limes expositie.

wereldstad aan de limes

De gemeente Alphen aan den Rijn promoot zichzelf als ‘Wereldstad aan de Limes’. Het is met een knipoog, maar er zijn op de 17km langs de Rijn vele topvondsten gedaan en er valt veel te beleven. In het centrum, waar het daadwerkelijke Castellum Albaniana is opgegraven, was lange tijd niets te zien wat naar het Romeinse verleden verwijst. De laatste jaren is daar verandering in gekomen. Zo is er eind vorig jaar een bronzen maquette van de eerste houtbouwfase van Castellum Albaniana onthuld. In de bestrating zijn grote munten te zien van keizer Caligula en keizer Claudius die verwijzen naar de oprichting van het fort en sinds een paar maanden hangen er boven de winkelstraten grote platen met Romeinse voorstellingen.

bijzondere munten (door wouter vos)

Herdenkingsmunt vader van Caligula.

Een van de munten is een herdenkingsmunt van Caligula’s vader. Het is een hele beroemde munt die in alle forten wordt gevonden: Woerden, Alphen, Vleuten De Meern, Valkenburg, enzovoorts. Daardoor weten de archeologen dat ze in de periode van Caligula zitten. Daarnaast zijn er munten munten van Caligula zonder stempel. Het fort heeft tijdens de regeertijd van Caligula gefunctioneerd. Er zijn echter ook munten van Caligula met stempel. Nadat Caligula is vermoord, komen er munten van de nieuwe keizer Claudius. Die moeten echter nog geslagen en verspreid worden. De munten van Caligula circuleren nog. Daarom wordt er op die munten een klop gezet dat de munten nog ok zijn. Ook deze munten worden in de verschillende forten teruggevonden.

rondleidingen

Over de rondleidingen in Pleisterplaats Albaniana is goed nagedacht. Bezoekers beginnen in ‘De Vergulde Wagen’ waar de expositie is en waar je de echte Romeinse voorwerpen kunt bekijken. Vervolgens wandelt de groep naar het centrum. Ze steken de Oude Rijn over, waar nu een replica van een mijlpaal staat. Deze stond oorspronkelijk niet langs het water, maar langs de limesweg. Aan het water ligt het aanlegpunt van de Zwammerdamschepen op de originele plek waar de Rijn vroeger stroomde. De Rijn zag er toen heel anders uit. Tijdens de rondleidingen worden hiervan afbeeldingen getoond. In de stenen van de aanlegplaats staat een tekst van Tacitus gegraveerd. Deze natte en onbewoonbare uithoek van het rijk vonden de Romeinen helemaal niets. Op het Rijnplein aangekomen staat daar de maquette van de eerste houtbouwfase van Castellum Albaniana.

Adventskerk en beeld Venus van Alphen

Als je door de poorten van het Castellum kijkt, zie je de Via Albaniana lopen. Langs die weg lag de vicus. Rechts is de Adventskerk en daarvoor de kledingwinkel Sebastian. Daar was het badhuis. In het Archeon kun je dat in het echt beleven.

Voordat de Adventskerk werd gebouwd, hebben er nog twee kerken gestaan. Daarvoor was er een Germaans heiligdom, de fundamenten van het heiligdom zijn gevonden. Daar is eveneens het beeldje van de Venus van Alphen gevonden. Dit beeldje is te zien in Archeologiehuis Zuid-Holland. Daar is ook de poortsteen uit de derde periode van het Castellum te bewonderen. Oftewel wat je nu ziet in Alphen heeft een historie die teruggaat tot de Romeinen. Er zijn mooie paralellen te maken tussen de Romeinse winkels en werkplaatsen met het huidige Alphen aan den Rijn.

De maquette (door julia chorus)

Dit is een reconstructie van het oudste Castellum. Het hout is in de winter van 40/41 n.Chr. gekapt en meteen gebruikt. Zoals Wouter heeft verteld, zijn er verschillende munten van Caligula gevonden die het jaartal bevestigen. Het hout kwam uit deze omgeving. Door al het houtverbruik moet het landschap hier drastisch zijn veranderd, alle bomen zijn gekapt. Het fort was onderdeel van de plannen van Caligula om richting Engeland te trekken. Er was toen nog geen sprake van een grens. Grote delen van de barakken konden heel gedetailleerd worden onderzocht. Dit is de eerste maquette met een reconstructie van een zoden wal. Bij de opgraving zijn 3m lange liggende planken gevonden als basis voor de graszoden. Deze werden omgekeerd opgestapeld tot 3,5 tot 4 meter hoog. Specialisten denken dat de poortgebouwen wel 8 of 9 meter hoog moeten zijn geweest.

De rechter voorzone van het fort.

Op de plek van de maquette sta je waarschijnlijk net tussen de wal en de barakken in, in de rechter voorzone. Het Castellum lag dicht bij de Rijn. De huidige rivier is ongeveer op dezelfde plek gebleven. Alle gebouwen waren in deze fase van hout. Na de Bataafse opstand is er nog een houten fase geweest, maar wel een nieuw soort wal. . Deze zogenaamde bekistingswal is in het Archeon te zien. De barakken zien er eveneens anders uit. Uiteindelijk is een groot deel in steen herbouwd, zoals de muren en belangrijkste gebouwen. Veel gebouwen bleven echter van hout.

Opvallend aan Castellum Albaniana zijn de schuine lijnen. De omwalling heeft de vorm van een paralellogram en komt niet zo vaak voor. Het heeft waarschijnlijk te maken met een natuurlijke crevasse, een zijriviertje van de Rijn dat op deze plek heeft gelopen en waarlangs het fort is gebouwd. Het is interessant om te zien dat ze er niet voor hebben gekozen om iets verderop te bouwen waar een rechter en hoger gebied was. Het belangrijkste was duidelijk dat het fort tegenover de Aar lag, een zijtak van de Rijn. Het is een keuze die bij alle forten langs de Rijn is te zien. De bewaking van de rivier en bevaarbare zijtakken waren belangrijker dan het houden van droge voeten.

promotie van de limes

Han is niet alleen betrokken bij de Historische Vereniging Alphen, hij zit tevens in de Stuurgroep Pleisterplaats Albaniana. In die rol zoekt hij de verbinding met de andere Limeslocaties in Alphen aan den Rijn en daarbuiten. Han vertelt me over wandel- en fietsroutes, vaarroutes en verschillende excursies. Op allerlei manieren wordt nagedacht over verbindingen. Verbinding tussen de verschillende Limeslocaties, verbinding met verschillende doelgroepen, maar ook verbinding met ander erfgoed. Zo is er een fietsroute over molens, waar Historisch Museum Hazerswoude wordt genoemd. Zo worden de mensen in het klein toch weer even aan de Limes herinnerd en worden ze misschien geprikkeld om hier een volgende keer iets mee te doen. Het is mooi en inspirerend om te horen hoe Han als verbinder te werk gaat. Ik ben benieuwd naar de toekomst.

Meer weten?

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A8 Groene Harthuys Bodegraven

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Na mijn bezoek aan de Hortus Populus in Bodegraven, ben ik nu in het centrum, waar het poortgebouw van een castellum is gevonden dat slechts kort zou hebben bestaan. In het Groene Harthuys spreek ik met John de Vries van de Historische Kring Bodegraven.

Romeinse vondsten bodegraven

John is een actieve vrijwilliger met een groot hart voor de Romeinse Limes. Ik sprak hem een aantal jaar geleden bij de Limestentoonstelling in Nigrum Pullum, waar hij op dinsdag vrijwilliger is. Daarnaast is hij vrijwilliger bij Operatie Zwammerdamschepen in Museumpark Archeon. Nu tref ik hem in zijn woonplaats Bodegraven. John neemt me mee door het centrum en laat me zien waar ze de Romeinen weer zichtbaar hebben gemaakt in het straatbeeld. Een aantal jaar geleden heeft hij bovendien een informatiebord gemaakt, zodat inwoners en bezoekers op het Romeinse verleden worden gewezen.

Vervolgens toont John me de locaties waar Romeinse vondsten zijn gedaan. We bezoeken de plek waar het poortgebouw is aangetroffen in 1995. Hier ligt nu een parkeerplaats. Dankzij deze vondst is de grootte van het oorspronkelijke fort goed in te schatten. Het gaat volgens John om eenzelfde afmeting als het fort in Zwammerdam. Tijdens de opgraving is een houten paal gedateerd op 61 na Christus. Archeoloog Julia Chorus, die zich heeft gespecialiseerd in de houten fasen van de castella, vermoedt dat het om een reparatiepaal van het fort gaat. Het fort zou van vroeger kunnen dateren, meer in de lijn van de omliggende forten. Volgend jaar is het dertig jaar geleden dat de het poortgebouw is gevonden. Een mooi moment om een heropgraving te doen, om nogmaals palen te kunnen dateren.

Volgens de informatie zoals die nu bekend is, zou het fort namelijk slechts acht jaar hebben bestaan, totdat het in 69 na Christus net als de andere forten in brand is gegaan tijdens de Bataafse opstand. Waarom het fort niet is herbouwd blijft de vraag. Misschien was de locatie toch niet geschikt, was er veel wateroverlast en zijn de resten van het fort verspoeld.

Locatie poortgebouw

eerste vondsten

Op de locatie van de huidige Albert Heijn stond vroeger een Katholieke jongensschool. Hier heeft amateurarcheoloog Kees Beunder, die John ook wel de nestor van de Bodegraafse archeologie noemt, in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw al veel Romeins aardewerk gevonden. Ook trof hij een zwarte laag aan, waarschijnlijk de brandlaag uit 69. Beunder is degene die heeft gesuggereerd dat er in Bodegraven ook een Romeins fort heeft gelegen. Bij werkzaamheden aan de riolering in de jaren zeventig aan de Oud-Bodegraafseweg zou Beunder houten eiken palen hebben gezien waarbij hij dacht aan damwandconstructie. De palen zijn echter nooit uitgegraven of gedateerd dus daar zal helaas geen duidelijkheid over komen.

In 1996 is er veel verspoeld hout teruggevonden op de locatie van de Albert Heijn. Sommige archeologen denken aan een legerbarak. Er is namelijk een zwarte plaat teruggevonden die zou kunnen wijzen op een open haard. De laatste visie is echter een fabrica of werkplaats, omdat de plaat te groot zou zijn voor in een soldatenbarak.

Tijdens de opgravingen in de jaren negentig is verder versierd pleisterwerk aangetroffen. Dit zou volgens John kunnen wijzen op een badhuis of herberg. Dit zou logisch zijn aangezien er zoveel losse vondsten zijn gedaan die dateren na 69.

Hopelijk is de opgraving volgend jaar succesvol en wordt er meer duidelijk over de leeftijd van het Romeinse fort in Bodegraven. Helemaal mooi zou zijn als in de toekomst nog andere resten van het fort naar boven komen.

Meer weten?

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S4A7 Leiderdorps Museum

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Ten noorden van de Rijn, tegenover Castellum Matilo ligt tegenwoordig Leiderdorp. Verschillende Romeinse vondsten tonen aan dat de Romeinen ook hier aanwezig waren. Ik spreek met Bob Reidsma van het Leiderdorps Museum.

We spreken af op het kantoor van het Leiderdorps Museum. Het kantoor en het depot zijn op een andere locatie dan het museum. Op dit moment heeft het museum twee schoollokalen tot de beschikking. Het museum is al vaak verhuisd. Dit is de vijfde locatie in 34 jaar. Na een kijkje in het depot rijden we naar het museum.

Tijdelijke tentoonstellingen

Naast de vaste tentoonstelling over de geschiedenis van Leiderdorp is een gedeelte van het museum ingericht voor tijdelijke tentoonstellingen. Op dit moment is er een tentoonstelling over de winkeltjes in het oude Leiderdorp van de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Het is een onderwerp dat veel oudere bewoners trekt en veel verhalen oplevert.

Het museum staat open voor nieuwe invalshoeken. Hiervoor is een tentoonstelling opgezet met een Leiderdorpse keramiste. De keramiste had een podium om haar werk te tonen. Voor het museum betekende het een heel ander onderwerp met een hele andere doelgroep die nu ook het museum hebben gezien. De vrijwilligers doen hun best een zo breed mogelijke doelgroep aan te spreken. De basisscholen zijn na de Coronatijd helaas niet teruggekeerd en het blijkt heel lastig om daar verandering in te brengen.  De doelgroepen daartussen ziet het museum bijna niet. Via de website en Social Media probeert het museum ook hen te interesseren voor de toch hele rijke geschiedenis van Leiderdorp.

De verborgen schat onder het gemeentehuis

Ondanks dat we ons hier boven de Romeinse grens bevinden, zijn er een aantal bijzondere vondsten gedaan die erop lijken te wijzen dat de Romeinen hier soms langer verbleven. Zo is er bij het archeologisch onderzoek voorafgaan aan de bouw van het gemeentehuis een bronzen schaaltje gevonden. Bronzen vaatwerk is bij de Romeinen een luxeproduct en niet iets wat je per ongeluk verliest. Wie was de eigenaar en waarom is het schaaltje in de grond terecht gekomen? Het museum toont dit bijzondere schaaltje, als bruikleen van het Archeologisch Depot Zuid-Holland waarmee het museum een goede samenwerking heeft.

Artikel Leiderdorps Dagblad

Gemmen

In het Leiderdorps Museum zijn twee gemmen te zien, die elders op locatie niet kunnen worden getoond. Het gaat om een paarse gem met twee paarden die drinken uit een trog. De informatie over deze gem is bij Mooi Matilo te zien. De rode gem met een gevleugelde Victoria ben ik eerder tegengekomen bij de Hortus Populus. Het Leiderdorps Museum heeft een hele mooie manier gevonden om de gemmen goed te kunnen bekijken, namelijk door middel van twee vergrootglazen met verlichting.

Toekomst

Bob deelt zijn plannen voor de toekomst. Hij wil de Romeinse vitrine uitbreiden. Tot voor kort waren hier slechts wat scherven te zien, afbeeldingen en kaartjes. Er moeten meer voorwerpen in de vitrine komen. Romeins materiaal is er genoeg. Bij de opgraving in 2003 uit de Merovingische en Karolingische tijd zijn heel veel Romeinse dakpannen en bakstenen gevonden die van Castellum Matilo komen. Die stenen werden gebruikt om de oevers van de Leitha te versterken en grappig genoeg niet voor de bouw van woningen. De woningen werden van hout en riet gemaakt, afgesmeerd met klei wat in voldoende mate aanwezig was. De daken waren van riet en dat kwam uit het hoogveen.

De Limes houdt niet op bij de Rijn of de grens. De Romeinen hadden contacten met de overkant en misschien verbleven ze op sommige plekken. Het is mooi dat het Leiderdorps Museum, dat ook aan de overkant ligt, deze verbinding laat zien met de Limes.

Meer weten?

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland

S4A6 Stichting Mooi Matilo

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. In het oosten van Leiden ligt park Matilo, waar de castellummuur zichtbaar is gemaakt door middel van een wal en zes moderne wachttorens. Onder de grond ligt het Unesco Werelderfgoed Castellum Matilo en het Kanaal van Corbulo. Stichting Mooi Matilo heeft een keet genaamd de Fabrica op de site om over deze bijzondere plek te vertellen. Ik spreek met Alexander Geertsema, voorzitter van de stichting.

park matilo

Al bij aankomst worden bezoekers geïnformeerd over het bijzondere park waar ze doorheen lopen en de rijke geschiedenis van de plek. Op allerlei manieren worden bezoekers herinnerd aan de Romeinse aanwezigheid. Over de Limesweg kom je het castellum binnen. Op de originele locatie van de ommuring is een wal en een zestal Romeinse wachttorens aangelegd. Als je midden in het park staat, krijg je een goede indruk van de grootte van het fort, al was deze in de Romeinse tijd natuurlijk volgebouwd. In de bakstenen weg lees je Limes. Ook over de beplanting rondom het fort is nagedacht. En dan zijn er nog de metalen sculpturen die her en der herinneren aan de Romeinen. Bezoekers die meer willen weten over de geschiedenis, kunnen elke zondagmiddag terecht bij de bouwkeet die tot Fabrica, oftewel Romeinse werkplaats, is omgedoopt. De Stichting Mooi Matilo heeft zo’n 10 vrijwilligers die de bezoekers van het park graag meer vertellen.

partners in park matilo

Stichting Mooi Matilo heeft verschillende partners waarmee ze het verhaal van deze bijzondere plek vertellen. Aan een zijde van het park zit een schooltuin complex. Daar is een Romeinse tuin bij die wordt onderhouden door Dorothee Olthof van Prae. Zo kun je ontdekken wat de Romeinen hier mee naartoe brachten, wat ze verbouwden en welke planten en kruiden ze gebruikten in de keuken en bijvoorbeeld om verfstoffen mee te maken. Meer richting de Rijn zijn de stadstuinen waar buurtbewoners hun groenten en fruit verbouwen. Zij hebben zich door de Romeinen laten inspireren. Verder zijn er enkele visualisaties die herinneren aan het kloostercomplex wat ook op deze locatie heeft gestaan en het Kanaal van Corbulo. De Romeinen vonden de tocht over zee gevaarlijk en hebben een kanaal gegraven tussen de Rijn en Maas. Deze ligt aan de stadskant van het Romeinse Castellum.

een romeinse dakpan in je tuin

De Fabrica is geen museum, dus de echte gem is hier niet tentoongesteld. Voor de gem met de drinkende paarden kun je naar het vlakbij gelegen Leiderdorps Museum. Toch kan de bezoeker wat echte Romeinse vondsten bekijken, zoals Romeinse scherven en sinds kort de Limeswegpaal uit Valkenburg die aan alle presentatie units zijn geschonken. Het bijzondere van wonen rondom een Romeinse site is dat er nog wel eens vondsten bij mensen in de achtertuin worden gedaan. Pas kwam een meneer met een groot stuk Romeins dakpan langs die hij tijdens het opruimen van zijn tuin terug vond. Stichting Mooi Matilo vertelt dan natuurlijk graag meer over deze vondst. Op deze manier zullen buurtbewoners meer binding krijgen met de bijzondere geschiedenis van hun buurt.

Meer weten

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland

S4A1 Wat is een gem?

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso / gemmen bij promobeeld collectie RMO

In deze zomerspecial van De Limes leeft! reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Maar wat is een gem eigenlijk? Ratna Drost van het Archeon legt het uit in deze aflevering.

Afbeelding RMO

In juni en juli ga ik op bezoek bij de twaalf locaties die deelnemen aan de serie-expositie. Ik start mijn reis in het Rijksmuseum van Oudheden om meer te leren over gesneden stenen.

RMO

Het Rijksmuseum van Oudheden heeft de grootste collectie gesneden stenen van Nederland, zo’n 6300. Het gaat om gemmen en cameeën die zijn gebruikt als talisman, zegel of amulet en afkomstig uit Egypte, het oude Nabije Oosten en de klassieke wereld. Bijna tien jaar geleden was er een tentoonstelling over deze kleine kunstwerkjes: Pracht en precisie, kleine meesterwerken in steen. De publicatie bij deze tentoonstelling is helaas uitverkocht.

Cameeën

In het museum is de tentoonstelling Cameeën, meesterwerken in miniatuur te zien. Cameeën zijn stenen met een voorstelling in verhoogd reliëf. In het Egypte van de Ptolemaeïsche vorsten (ca. 300-30 v.Chr.) werden ze op grote schaal gemaakt. De halfstenen kwamen uit gebieden als India en Sri Lanka. Door gebruik te maken van verschillend gekleurde steenlagen, bereikten de kunstenaars verrassende effecten. Ook in het Romeinse Rijk waren cameeën populair. Ze werden gebruikt als siersteen in ringen, halskettingen, broches en oorsieraden. En ze dienden als prestigieuze geschenken.

Als je door de poortjes gaat, is de tentoonstelling meteen links. Het voelt alsof je bij een juwelier of in een schatkamer bent rondloopt. De stenen zijn prachtig uitgelicht. Met een loep kun je de steen tot in detail bekijken en bij elke vitrine zijn de stenen digitaal uitvergroot. In het midden van de zaal is een groot scherm waarbij de cameeën worden gecombineerd met marmeren beelden. Zo zie je heel mooi hoe ze oorspronkelijk zijn gedragen.

Tentoonstelling Cameeën, Meesterwerken in miniatuur in het RMO

gemmen

RMO: Vondsten uit Vechten

In tegenstelling tot de cameeën zijn gemmen verdiept in de stenen gegraveerd met een techniek die intaglio wordt genoemd. In de Romeinse Keizertijd droeg iedereen een zegelring om koopcontracten, brieven en testamenten te verzegelen. Deze ringen zijn ook langs de Limes in Nederlant terug gevonden.

Op de afdeling Nederland in de Romeinse tijd zijn een aantal vitrines met gemmen, sommige exemplaren nog gevat in een ring. Ook bij de tijdelijke tentoonstelling Vondsten uit fort Vechten is een ring met gesneden steen te zien uit de collectie Wttewaall. Ze zijn natuurlijk klein en in detail lastig te zien, dus als je de gem tot in detail wilt bekijken is het aan te raden om de online collectiezoeker van het museum te raadplegen.

RMO: Nederland in de Romeinse tijd. Ringen met gesneden steen uit Vechten. De sieraden zijn in een vergaan houten kistje gevonden.

Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.

S3 AFL10: Romeinse vondsten in Hazerswoude

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Na de aflevering over de Romeinse forten in de gemeente Alphen aan den Rijn, is er in deze aflevering aandacht voor recente vondsten binnen de gemeente. In Hazerswoude wordt het woningbouwproject Westvaartpark gerealiseerd. Vooronderzoek leverde weinig op, maar ondertussen maken bijzondere Romeinse vondsten duidelijk dat op deze locatie langs de limesweg iets meer aan de hand was. Maar wat? Ik spreek met archeoloog Wilfried Hessing van Vestigia, die het archeologische onderzoek van de afgelopen jaren heeft begeleid.

Waar ligt de opgravingslocatie?
De locatie in Hazerswoude-Rijndijk bevindt zich hemelsbreed precies op de helft tussen castellum Albaniana in Alphen aan den Rijn en castellum Matilo in Leiden. En juist op deze locatie is de eerste mijlpaal gevonden die langs de limesweg in Nederland stond. Een bijzondere vondst die ook landelijk in het nieuws kwam. En dat is niet het enige. De vele Romeinse en tevens militaire vondsten maken duidelijk dat de Romeinen hier niet alleen aan de weg werkten, maar ook verbleven. Heeft hier een wachtpost gestaan, een herberg of een wegtempeltje? Bewijs voor een bouwwerk zijn tot dusver nog niet aangetroffen. En de vraag is of dat nog gaat gebeuren. Luister naar de podcast om alles over het onderzoek te horen.

Landschappelijke ligging van het nieuwbouwplan Westvaartpark ten westen van Hazerswoude-Rijndijk. De Romeinse limesweg en opgravingslocaties. (beeld: Vestigia)

Wat is de limesweg?
In de Romeinse tijd was de rivier de Rijn de noordgrens van het Romeinse Rijk. Om de forten en wachttorens die langs deze grens werden gebouwd te verbinden werd de limesweg aangelegd. In Hazerswoude is deze limesweg aangetroffen. Het was een soort rijksweg die was bedoeld om troepenverplaatsingen langs de grens snel en effectief te laten verlopen. Dankzij deze weg was het mogelijk om minder troepen in de forten te stationeren, omdat ze zich toch snel konden verplaatsen als het nodig was. Verschillende keizers zoals Trajanus en Hadrianus waren bezig met invallen in het Donaugebied in het midden van de tweede eeuw. In ons gebied was het op dat moment rustiger en door te zorgen voor een goede infrastructuur kon de grens met minder troepen worden verdedigd.

Dwarsdoorsnede limesweg in Hazerswoude. Links het restant van een eiken paal die deel uitmaakte van de dubbele rij om het weglichaam vast te zetten. (foto: Vestigia)

Hadrianus heeft heel erg geïnvesteerd in de verbetering en het onderhoud van de limesweg. In een paar jaar tijd is er enorm aan deze weg getimmerd. Het gaat om honderdduizenden houten palen. Er is een soort dijk opgeworpen waarover de weg is aangelegd. De laatste decennia zijn met name ten westen van Utrecht steeds meer stukjes weg teruggevonden in allerlei opgravingen en nu dus ook in Hazerswoude. Aan de noordkant van het plangebied vlak achter de huidige Rijndijk is de Hadrianusweg aangetroffen met de bekende houten palen waarmee een dijkje werd vastgezet. Die houten palen dateren allemaal uit de winter van 124/125. Dat komt overeen met vergelijkbare vondsten in Leidsche Rijn Utrecht en in Valkenburg bij Katwijk. Hoe meer je opgraaft en vindt langs de limesweg, des te duidelijker het wordt dat dit een groot project moet zijn geweest.

Het bijzondere van de opgravingslocatie in Hazerswoude is dat de Romeinen te maken hebben met een zijriviertje waar ze overheen moeten. Bovendien hebben ze daar veel overlast gehad van overstromingen en dat is duidelijk te zien aan alle houten vondsten. Elke keer moest de weg weer opgebouwd en afgebroken worden. Dat verklaart waarom er in allerlei geulen en geultjes houten beschoeiingen, damwandjes en brugconstructies zijn aangelegd. Daar worden nu steeds stukjes van opgegraven.

Leren schoen met uniek sierlijk spijkerpatroon eerste helft 3e eeuw (foto: Vestigia)

Bijzondere vondsten
In totaal zijn er tussen de 40.000 en 50.000 Romeinse vondsten gedaan in Hazerswoude. In de podcast vertelt Wilfried over twee bijzondere vondsten: een Romeinse mijlpaal en een houten plankje oftewel een tabula ansata. Maar er is nog veel meer gevonden, waaronder veel militaire vondsten. Denk hierbij aan stukjes metalen uitrustingsstukken, grote sierschijven of eremedailles. Maar ook een aantal leren schoenen, waarvan 1 met een heel bijzonder spijkerpatroon (zie foto).

Kleine loden zegeltjes
Een andere bijzondere vondst zijn kleine loden zegeltjes die gestempeld waren en waar tekst op staat. Ook deze zijn in Nederland nauwelijks bekend. Eentje is in Velsen gevonden in een vrij vroege periode. Dit soort loden zegeltjes kennen we alleen uit het gebied van de muur van Hadrianus en in het oosten langs de Donau in Roemenië. We weten niet precies waarvoor ze dienden. De idee is dat ze kunnen worden vergeleken met de middeleeuwse lakenloodjes, die aan grote lappen stof werden gehangen om aan te geven dat de belasting betaald was of ze geen belasting hoefden te betalen. Deze zegels werden wellicht ook aan voorraden gehangen van bijvoorbeeld de militaire gouverneur die langs de Romeinse grens allerlei voorraden had voor noodgevallen. Als die spullen dan verplaatst werden was het duidelijk dat ze van de keizer waren en niet aangeslagen konden worden voor de belasting, In de Romeinse tijd werd namelijk al tol en belasting geheven Daar zouden de loden zegeltjes voor gebruikt kunnen zijn. De vraag is natuurlijk waarom ze juist in Hazerswoude zijn terechtgekomen? Misschien zijn er allerlei spullen naar deze plek vervoerd onder militaire leiding om bijvoorbeeld reparaties aan te brengen aan de Romeinse weg en de brug die er misschien gestaan heeft. Wellicht moesten ze daarvoor de noodvoorraden gebruiken. Het maakt allemaal duidelijk dat er hier iets meer aan de hand is geweest dan alleen een weg. De Romeinen waren hier overduidelijk aanwezig en hoge Romeinen lijken te hebben ingegrepen. Dat maakt dat deze locatie zoveel aandacht krijgt.

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Erfgoedfonds van de gemeente Alphen aan den Rijn.

S3 AFL 9: Romeinse Vicus aan de Rijn

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

In deze aflevering hoor je deel 2 met archeoloog Julia Chorus. Ze vertelt over het project Romeinse Vicus aan de Rijn. Er is veel onderzoek gedaan naar de Romeinse forten langs de Rijn, maar hoe zit het met de kampdorpen die er omheen ontstonden? Door in oud onderzoek te duiken en de vondsten opnieuw te bekijken hoopt Julia samen met haar team meer te weten te komen over het ontstaan van de kampdorpen en de bewoners. Naast het onderzoek is publieksparticipatie een belangrijk onderdeel van het project. Als pop-up archeohotspot heeft de tent al regelmatig in Leiden, Alphen aan den Rijn en Zwammerdam gestaan. Zo hoopt Julia steeds meer bewoners bewust te maken van het bijzondere Romeinse verleden in hun eigen woonplaats.

In deze aflevering kom je ook te weten wat je als bewoner of bezoeker in Alphen aan de Rijn en Zwammerdam kunt terugvinden over de Romeinen. Zo is er sinds kort een bronzen maquette van het Romeinse fort in Alphen aan den Rijn. En is er bij de zorginstelling Ipse de Bruggen in Zwammerdam een mooi Limes bezoekerscentrum. In het verleden heb ik hier een blog over geschreven.

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Erfgoedfonds van de gemeente Alphen aan den Rijn.


S3 AFL 8: TWEE ROMEINSE FORTEN IN GEMEENTE ALPHEN AAN DEN RIJN

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Deze aflevering spreek ik met archeoloog Julia Chorus. Ze schrijft een proefschrift over de houtbouwfasen van de Romeinse forten tussen Vechten en de Noordzee. Daarnaast heeft ze meegewerkt aan de opgravingen in het centrum van Alphen aan den Rijn. Ze is dan ook de ideale kandidaat om ons meer te vertellen over de forten in Alphen aan den Rijn en Zwammerdam, oftewel castellum Albaniana en castellum Nigrum Pulum.

Op 26 oktober 2023 is een bronzen maquette van het houten Castellum Albaniana onthuld op het Rijnplein in Alphen aan den Rijn. Julia heeft de reconstructie gemaakt, waarna kunstenaar en restaurateur Marc van der Aa de maquette heeft gemaakt. Lees het bericht hier.

Lees de blog over het proefschrift van Julia Chorus over de houtbouwfasen van de castella tussen Vechten en de Noordzee. Klik hier.

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Erfgoedfonds van de gemeente Alphen aan den Rijn.

s3 afl 7: Arnhem Meinerswijk

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Deze aflevering spreek ik met Martijn Defilet, stadsarcheoloog bij de gemeente Arnhem, over Arnhem Meinerswijk. Op deze plek, in de uiterwaarden van de Rijn, liggen onder de grond nog de resten van een Romeins castellum. SInds juli 2021 is dit fort onderdeel van het Unesco Werelderfgoed van de Nedergermaanse Limes. Wat maakt Arnhem Meinerswijk zo bijzonder? Martijn vertelt er graag alles over.

Meinerswijk (bron: Gemeente Arnhem)

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de gemeente Arnhem

s3 afl 5: Constructing the limes

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Deze grens is tevens het onderwerp van een grootschalig project ‘Constructing the limes’. Het onderzoek gaat niet alleen over hoe de grens in de oudheid werkte, maar ook hoe deze tot vandaag de dag zichtbaar wordt gemaakt als cultureel erfgoed en het ons denken over grenzen beïnvloedt. Saskia Stevens van de Universiteit Utrecht leidt dit project en vertelt in deze aflevering over de verschillende onderzoeken en op welke manier het grote publiek bij het project wordt betrokken. Het doel is namelijk om wetenschappelijk onderzoek toegankelijk te maken voor een breed publiek.


s3 afl 4: Kanaal van Corbulo

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Een bijzondere erkende locatie is een stuk van het Kanaal van Corbulo in de gemeente Leidschendam-Voorburg. Dit kanaal is in de eerste eeuw na Chr. in opdracht van generaal Corbulo aangelegd als verbinding tussen Rijn en Maas. Ik spreek met archeoloog Wilfried Hessing over het belang van dit kanaal, maar ook over het belang van bescherming. De druk om te bouwen in de Randstad is groot en dat vormt een bedreiging voor het behoud van dit bijzondere erfgoed.

We weten dat de Romeinen tot veel in staat waren. Het aanleggen van het Kanaal van Corbulo was echter een waterstaatkundig hoogstandje voor die tijd. Het kanaal was zo’n 25 à 30 kilometer lang. Het werd aangelegd in een moeraslandschap achter de duinen, waar allerlei kreekjes doorheen liepen. De Romeinse ingenieurs hadden de technische en bouwkundige achtergrond en hebben voor de landschappelijke kennis waarschijnlijk gebruik gemaakt van de lokale mensen die de routes en waterwegen en paden goed kenden. Vervolgens moest een tracé uitgezet worden. Daar hadden ze meetinstrumenten voor. Ze werkten met waterpassen, schietlood en doorzichten.

Een kanaal graven
Als je in West-Nederland een gat graaft, dan loopt het meteen vol water. Waarschijnlijk hebben de Romeinen met compartimenten gewerkt en tijdens het uitgraven de instabiele kanten voorzien van beschoeiingen. Het grootste gedeelte van het kanaal werd uitgegraven in het veen. Dat kon redelijk makkelijk worden uitgestoken met een schep, in tegenstelling tot klei. Op de bodem van het kanaal hebben ze nog een laag veen laten zitten, zodat ze niet in het zandbed van de strandwallen terecht kwamen. Na het graven van de compartimenten werden de dammetjes doorgestoken en kon het water doorstromen. Waar mogelijk maakten ze gebruik van natuurlijke waterlopen, kreekjes en geulen.

Omgaan met het getij
In het noorden stond het kanaal in verbinding met de Rijn en in het zuiden met de Maas. Op het punt waar het kanaal aansloot waren dit getijdenrivieren. Met opstuwend tij kwam er water in vanuit de Noordzee en met uitstromend tij stroomde het weg.  Dat had invloed op het kanaal. Waarschijnlijk hebben de Romeinen in het kanaal dammetjes aangebracht om het water vast te houden. Sluizen kenden ze nog niet zo goed. In de dammen lagen buizen, ook wel duikers genoemd, zodat het water er onderdoor kon lopen. Deze hadden een klep aan het eind waardoor het water slechts één kant op kon en niet terug. Dit belemmerde de vaarroute van de schepen. Waarschijnlijk werd dit opgelost met overlaten of overtomen. Dat is ook bekend uit de middeleeuwen. Het is een punt waar je een boot over een dam heen kunt trekken met een soort glijdende scheepshelling.

Bij Leidschendam is mogelijk een aanzet naar een overtoom gevonden. Op zo'n punt vernauwden de Romeinen het kanaal. Normaal is het kanaal 14 meter breed en daar vernauwt het zich tot 4/5 meter. Er werd een dam ingelegd met duiker en een overtoom erlangs om het schip overheen te trekken. Mogelijk is er bij Voorburg ook zoiets geweest. Als je met een aantal compartimenten werkt, kun je de waterstand redelijk in stand houden. Dat betekent wel dat er onderhoud moest worden gepleegd. Dat is tijdens het onderzoek van de afgelopen jaren steeds duidelijker naar voor gekomen. Het kanaal was geen eenmalige gebeurtenis, de Romeinen hebben duidelijk onderhoud gepleegd aan het kanaal. Af en toe werd het kanaalbed weer uitgegraven of werd op een stuk een ander tracé gekozen. Dan kwam er een bocht of een net iets ander verloop. Technisch gezien is het makkelijker om een nieuw bed uit te graven in het veen dan een verzand kanaal met klei en zand op de bodem uit te graven. Zo is er in 200 jaar tijd een heel systeem ontstaan achter de duinen en dat moet nog verder ontrafelt worden.

Toekomstig onderzoek
Na jaren onderzoek is het duidelijk geworden dat het niet slechts ome en kanaal gaat, maar om een hele infrastructuur. Langs de oevers heeft zich van alles afgespeeld. Er heeft waarschijnlijk een breed pad of een weg gelopen. Er lagen op verschillende plekken havens of aanlegplaatsen. Misschien waren er wel controleposten. Er zijn een heleboel nieuwe vragen ontstaan die wachten om beantwoord te worden. Tot nu toe heeft het onderzoek zich toegespitst op de ligging van het kanaal. Voor de toekomst is het belangrijk de omgeving mee te nemen. Al is dit kostentechnisch vaak lastig.

Unesco Werelderfgoed in gevaar
Er zijn nu een paar stukjes van het kanaal beschermd als Unesco Werelderfgoed, namelijk bij Leidschendam-Voorburg en Voorschoten. Het is belangrijk dat er een plan komt voor het beheer en behoud van het kanaal. Niet alleen voor de beschermde onderdelen, maar juist ook voor de gebieden die er buiten vallen. Het grootste gedeelte van het kanaal is namelijk onbeschermd. Daar staat een enorme druk op vanuit de ruimtelijke ontwikkeling. Het is een stuk van de Randstad waar heel intensief gebouwd is en nog gebouwd gaat worden. De afgelopen jaren heeft er veel onderzoek plaatsgevonden vanwege bouwplannen. Als dit in de toekomst zo doorgaat, gaan er steeds meer stukken van het kanaal verloren en is de kans groot dat er weinig tot niets van het kanaal overblijft in de grond.

Mocht dit het geval zijn, dan is het risico groot dat Unesco de toekenning weer intrekt, zoals in Liverpool is gebeurd. De bescherming van het kanaal vergt een brede blik. De provincie en de gemeentes moeten nadenken wat ze met het kanaal willen. Oftewel blijft er uiteindelijk weinig tot niets over van het kanaal, oftewel gaan ze gebieden beter beschermen zodat de rest van het kanaal behouden blijft voor de toekomst.

Publieksboek
Wilfried schrijft op dit moment aan een publieksboek over het Kanaal van Corbulo. Het doel van het boek is om het kanaal bij een breder publiek op de kaart te zetten en te laten zien wat het is geweest. Wilfried ziet het als taak van archeologen om het verhaal te blijven vertellen en ook te vertellen hoe het verhaal zich heeft ontwikkeld. Elke tijd heeft zijn eigen geschiedenis en het verhaal verandert door de tijd heen, vanwege nieuwe kennis die wordt opgedaan. Dat is volgens Wilfried een reden te meer om zuinig te zijn op het kanaal voor de toekomst, zodat nieuwe verhalen kunnen blijven worden verteld. Hij hoopt dat de provincie en gemeentes delen van het kanaal die zich nog onder de grond bevinden zo veel mogelijk beschermen. Mocht er in de toekomst onderzoek plaatsvinden, dan is het van belang dat de juiste vragen worden gesteld en niet steeds dezelfde dingen worden onderzocht. In zijn publieksboek komt daarom niet alleen de geschiedenis van het kanaal zelf aan bod, maar ook de geschiedenis van het onderzoek en wat er nodig is om in de toekomst nog meer te weten te komen. Het verhaal is nog niet klaar.



Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

s3 afl 3: Een legioenskamp in Valkenburg (deel 2)

afbeelding podcast: Opgraving van een poort van het legioenskamp (foto: ADC/Archol)
Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Twee van de erkende locaties liggen in Valkenburg (Zuid-Holland). Het gaat om het castellumterrein in Valkenburg centrum en de vicus in Valkenburg De Woerd. Er is echter nog veel meer gevonden. Zo deden archeologen afgelopen jaar een spectaculaire vondst op het vliegveld van Valkenburg. Ze vonden een legioenskamp! Wouter Vos was bij dit onderzoek betrokken en vertelt over de vondst en wat dit betekent voor de geschiedenis van deze plek.

Elke nieuwe vondst levert een puzzelstukje op dat het verhaal van Romeins Valkenburg  completer maakt of juist verandert. Ook roept het nieuwe vragen op en worden nieuwe hypotheses opgesteld. De vondst van het legioenskamp heeft op dat gebied heel wat teweeg gebracht. Wouter bespreekt nog enkele hypotheses die niet in de podcast pasten, maar zeker de moeite waard zijn om over na te denken. Daarom zijn ze hieronder uitgeschreven.

Zijn de Romeinen al eerder in Valkenburg geweest?
Het legioenskamp is in de herfst/winter van 39 n.chr. gebouwd. Met behulp van dendrochronologie is dat bewezen. Er is ook gebruik gemaakt van ouder materiaal uit 34/35 n.Chr. dat vermoedelijk vanuit Duitsland hierheen is vervoerd. Dat suggereert dat de Romeinen bewust voor deze plek hebben gekozen en de plek al kenden. Er zijn in Valkenburg verschillende vondsten gedaan uit de tijd van keizer Tiberius die hierop zouden kunnen wijzen. Wellicht waren de Romeinen voor het eerst in dit gebied tijdens de campagnes van Germanicus in 15/16 n.Chr. Het fort in Velsen (Noord-Holland) wordt ook in deze periode gebouwd, dus het zou zo maar kunnen. Daar zijn alleen nog geen harde bewijzen voor gevonden. Nog verder terug voer Drusus ook al rond in de wateren van ons land tijdens de verovertochten van het noorden. Het is daarom heel waarschijnlijk dat de Romeinen de delta van de Rijn en de plek waar ze het legioenskamp bouwden al kenden.

Is het legioenskamp hergebruikt door Corbulo?
Een interessante gedachte is dat de plek niet alleen voor de invasie van Brittannië is gebruikt, maar dat ze er later nog zitten. Na het bouwen van het fort wordt het in onderhoud gehouden. In een wilde hypothese van Wouter komt dan in 42 n.Chr. het 20ste legioen dat afzakt langs de Rijn, voordat ze de oversteek naar Engeland maken in 43 n.Chr. Het is niet bekend hoe ze de oversteek maken, maar het vermoeden is buitengaats, dus overzee. Wellicht is de oversteek zo gevaarlijk dat ze dit niet nogmaals herhalen en is dat de aanleiding om het kanaal van Corbulo aan te leggen. Als Corbulo in 47 n.Chr. wordt teruggeroepen achter de Rijn, krijgt hij namelijk de opdracht om een kanaal te graven. Dat komt niet uit de lucht vallen, daar zit een gedachte achter. De militaire infrastructuur moet op orde worden gebracht. Vanaf de Rijn moet men altijd naar Engeland kunnen.

Een opvallend gegeven is dat aan de noordkant van het legioenskamp geen gracht ligt, maar een vaart. Een gracht is 5/6 meter breed, maar deze vaart is meer dan 10 meter breed. Die gaat richting het westen. Ook ligt er een stelsel van kreken die noordwest/zuidoost georiënteerd zijn. Deze staan onder invloed van het getijde. Het vermoeden bestaat dat een aantal van die kreken bevaarbaar waren en dat de vaart aansloot op een van die kreken. Voorbij de strandwallen sloot een aantal kreken aan op het 'bekende' Kanaal van Corbulo naar het zuidwesten richting Forum Hadriani en de Maasmond. De idee is dus dat het Kanaal in eerste instantie niet liep van de Rijn bij Leiden (Matilo), maar dat het kanaal in eerste instantie juist vanaf Valkenburg wordt gegraven, vanaf de noordelijke vaart. Er wordt aangesloten op een kreek in de richting van de Vliet bij Leiden Roomburg en zo wordt een verbinding naar het zuiden in de richting van de Maasmond gemaakt. En misschien dat van daaruit het kanaal wordt doorgetrokken richting Zeeland, om uit te komen bij Domburg, waar de Romeinen met de Schelde in de rug de oversteek konden maken naar Engeland.

Kaart met de positie van de legioensvesting met de vaart en kreken (vos Archeo): 1. castellum 2. Veldzicht. 3. Marktveld/Weerdkampen. 4. Woerd. 5. vliegveld Valkenburg a) gebouwen; b) wegen; c) legioensvesting; d) Rijn en zijgeulen (estuarium); e) opgravingsputten

Kaart met de positie van de legioensvesting met de vaart en kreken (vos Archeo): 1. castellum 2. Veldzicht. 3. Marktveld/Weerdkampen. 4. Woerd. 5. vliegveld Valkenburg
a) gebouwen; b) wegen; c) legioensvesting; d) Rijn en zijgeulen (estuarium); e) opgravingsputten

Corbulo kan het legioenskamp hebben gebruikt voor zijn legioenen om het kanaal vanaf Valkenburg naar de Vliet en naar de Maasmond te graven. Als hij rond 49/50 n.Chr. klaar is vertrekt hij weer. Deze datering is met behulp van dendrochronologie op palen uit de beschoeiing van het kanaal gekomen. Het fort raakt vanaf dat moment wellicht buiten gebruik. De kreken en vaart bij Valkenburg worden op dat moment met moeite opengehouden. De Romeinen kunnen zich hebben afgevraagd waarom ze de bocht nemen richting Valkenburg. Waarom niet in een rechte lijn door naar de Rijn?  Dan kan het kanaal in tweede instantie dus richting de plek bij Leiden Roomburg (Matilo) zijn gegraven. Het fort bij Matilo ontstaat ook pas rond 70 n.Chr. Een vroegere post is mogelijk, maar nog niet gevonden.

Toekomstig onderzoek
Door een nieuwe vondst ontstaat zo een kettingreactie aan nieuwe hypotheses en gedachten. Deze zullen verder onderzocht moeten worden en misschien weten we over enkele jaren wel meer. Of komen de archeologen er toch achter dat ze er helemaal naast zaten?

Meer weten?

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

s3 afl 2: Romeins Valkenburg (deel 1)

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Twee van de erkende locaties liggen in Valkenburg (Zuid-Holland). Het gaat om het castellumterrein in Valkenbug centrum en de vicus in Valkenburg De Woerd. In het Torenmuseum, dat zich letterlijk op het castellum bevindt, spreek ik met Wouter Vos over Romeins Valkenburg. Er is namelijk nog veel meer gevonden, zoals een grafveld, boerderijen, een mini-fort en de Romeinse weg.

De afgelopen jaren is Valkenburg (Zuid-Holland) regelmatig in het nieuws geweest met spectaculaire Romeinse vondsten. Denk aan het legioenskamp op het vliegveld van Valkenburg of de Romeinse weg met 2 palen met inscripties van het betreffende cohort dat aan de weg heeft gewerkt.

De opgravinggeschiedenis van Valkenburg gaat echter veel verder terug en heeft vaker bijzondere vondsten aan het licht gebracht. Dit begon tijdens en na de Tweede Wereldoorlog met het onderzoek van professor Van Giffen naar het Romeinse legerkamp. Deze en latere opgravingen hebben bijgedragen aan de kennis over de Romeinse periode en gelden als voorbeeld in heel Nederland.

In deel 2 van deze aflevering komt het legioenskamp uitgebreid aan bod.

Kaart van Valkenburg en de toponiemen van de opgravingslocaties (Vos Archeo) 1. Centrum Dorp Valkenburg - castellum (1941-1950, 1980); 2. Veldzicht (1994, 1996-1997); 3. Marktveld/Weerdkampen (1985-1988, 2019); 4. Woerd (1972, 1988); 5. Voormalig Marine Vliegkamp Valkenburg (2020-2021).

Kaart van Valkenburg en de toponiemen van de opgravingslocaties (Vos Archeo)
1. Centrum Dorp Valkenburg - castellum (1941-1950, 1980); 2. Veldzicht (1994, 1996-1997); 3. Marktveld/Weerdkampen (1985-1988, 2019); 4. Woerd (1972, 1988); 5. Voormalig Marine Vliegkamp Valkenburg (2020-2021).

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze aflevering is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

s3 afl 1: Forum Hadriani

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Sinds deze zomer is de Neder-Germaanse Limes Unesco Werelderfgoed. Één van de erkende locaties is Forum Hadriani, een Romeins stadje in Zuid-Holland. Auteur Tom Buijtendorp is elf jaar geleden, na jarenlang onderzoek, gepromoveerd op dit onderwerp en staat op het punt een publieksboek over Forum Hadriani te schrijven. Hij vertelt dan ook graag over deze bijzondere plek.


Status Unesco Werelderfgoed
Volgens Tom moet er nog veel gebeuren op het gebied van erkenning. Lokaal leeft het helaas nog niet erg. Men beseft niet hoe bijzonder het is dat er een Romeins stadje onder de grond ligt in Voorburg. De status van Unesco Werelderfgoed zorgt in ieder geval voor een stukje bescherming van belangrijk gebied en hopelijk voor een beter besef van het belang van dit gebied. Toch bestaat nog steeds het risico dat er meer gebouwd wordt, omdat men weinig in de grond verwacht. De verleiding is ook groot, aangezien Voorburg aan de rand van Den Haag ligt en er een groot tekort aan woningen is.

In de jaren tachtig had de gemeente bouwplannen. Leden van de AWN hebben toen in de winter in volkstuintjes een aantal proefsleufjes getrokken om het archeologische belang van het gebied aan te tonen. Er kwamen toen waterputten en resten van stenen gebouwen te voorschijn. Dankzij deze actie heeft men toen besloten om toch niet te bouwen. De geschiedenis herhaalt zich helaas. Een aantal jaar geleden was men wederom bijzonder verrast dat er een haven werd opgegraven op een plek waar woningen zouden komen. Aan de andere kant heeft deze vondst ook wel de ogen geopend. Er valt volgens Tom nog veel meer te verwachten in de omgeving van Forum Hadriani. Er moeten grafvelden liggen, misschien ligt er nog een amfitheater en er zijn aanwijzingen dat de stad in een latere fase nog is uitgebreid.

Publieksboek
Om ervoor te zorgen dat Forum Hadriani gaat leven bij de mensen, is Tom Buijtendorp begonnen aan een publieksboek. Hij kan hier nog niet veel over zeggen, maar hij gaat voor een bijzondere vorm. Volgend jaar oktober tijdens de Maand van de Geschiedenis zal het boek verschijnen.

Archeon
Tom heeft ruim dertig jaar onderzoek gedaan naar Forum Hadriani. In de jaren tachtig wist hij ongeveer hoe de stad er moest hebben uitgezien. Er was een hoofdstraat waarlangs huizen met zuilengalerijen stonden. Op dat moment kwam Archeon op en heeft hij met de ontwikkelaars overlegd om een stuk van Forum Hadriani na te bouwen. Ze hebben toen het rechthoekige stratenstelsel overgenomen en een Romeins huis (domus). Zo'n Romeins huis heeft aan de straatzijde een winkel en werkplaats en aan de achterzijde het woongedeelte. Het mooie van een reconstructie is dat je er in kunt rondlopen en een idee krijgt van de proporties.

Domus in het Archeon met aan de straatzijde een winkel en werkplaats.

Domus in het Archeon met aan de straatzijde een winkel en werkplaats.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de provincie Zuid-Holland.

s2 afl 11: Een Romeins aquaduct en steenbakkerij

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

De Neder-Germaanse Limes is genomineerd als Unesco Werelderfgoed. In deze aflevering komen twee genomineerde plekken aan bod die in de omgeving van Berg en Dal zijn te vinden. Zo is er het aquaduct, aangelegd door het Tiende legioen dat in Nijmegen was gelegerd. De inspanningen van het legioen zijn nog steeds zichtbaar in het landschap. Afgelopen mei is nog een stuk van het aquaduct teruggevonden. De ander plek ligt op de Holdeurn, waar een enorme steenbakkerij lag. Hier werd door het leger de dakpannen, tegels, buizen en potten gebakken voor de castella langs de Neder-Germaanse Limes. Ik spreek met Stephan Weiss-König, conservator Provinciaal Depot voor Bodemvondsten bij Museum het Valkhof. Zijn allereerste opgraving in Nederland was op de Holdeurn. In zijn huidige functie beheert hij de vondsten van deze en andere opgravingen die in de provincie worden gedaan.

Landschapsarcheologie

Archeologen doen onderzoek naar boompollen en graspollen die zich in de grond bevinden. Met behulp van de pollen is het mogelijk het landschap te reconstrueren. Zo kunnen ze zien of er bossen waren en op welke moment het gebied ontbost is geweest. Voor de Romeinse tijd hebben ze kunnen achterhalen dat het gebied al redelijk ontbost was en dat het na het vertrek van de Romeinen in de Middeleeuwen weer een bosrijker gebied is geworden. Nu is het ook een bebost gebied. Archeologen weten niet of het gebied in de Romeinse tijd nog verder is ontbost voor het branden van de ovens, of dat er al te weinig hout was en dat ze het hout van elders moesten aanvoeren.

Misbaksels in Museum Het Valkhof

Misbaksels in Museum Het Valkhof

Wat wel is teruggevonden, ook bij de opgraving waar Stephan aan heeft bijgedragen, zijn enorme kuilen die door de Romeinen waren uitgegraven voor de winning van klei en leem. Deze kuilen hebben ze vervolgens opgevuld met enorm veel houtskool en as, de afvalproducten die overblijven in de ovens. Wat je daarnaast vindt zijn de zogenaamde misbaksels. In een oven heb je namelijk delen waar het heter is en waar het minder heet is en dat heeft gevolgen voor het bakken van de bakstenen. Waar het te heet is, smelt het bijna en vervormt het. Waar de temperatuur te laag is worden de bakstenen niet voldoende gebakken. Ze zijn te zacht en dus ook niet te gebruiken. Dat belandt allemaal in de stortplaats en dat is teruggevonden bij de opgraving.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.

s2 afl 7: Romeinen langs de Rijn

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Vanaf 1 juni 2020 is in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden de tijdelijke tentoonstelling ‘Romeinen langs de Rijn’ te zien. Ik spreek met conservator Jasper de Bruin. Hij vertelt me dat de tentoonstelling enerzijds aan de bezoekers laat zien wat er over de Romeinen bekend is. De meest recente inzichten zijn hierin meegenomen. Anderzijds wil Jasper een ander beeld van de Romeinse limes tonen. Vaak ligt de focus toch op de forten en de soldaten. Deze tentoonstelling laat zien wie er verder in en rondom de forten woonden en hoe de omgeving eruitzag. Wil je weten welke nieuwe inzichten er zijn, wat de bijzondere objecten op de tentoonstelling zijn en welke nieuwe onderzoeksprojecten het RMO gaat opstarten? Luister dan de aflevering.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.

Deze serie is tot stand gekomen dankzij de Nederlandse Limes Samenwerking.

S2 afl 2: De gracht(en) van Drusus

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Een belangrijk thema voor Nederland is de strijd met het water. De Romeinen hadden hier al mee te maken. De grens van het Romeinse Rijk, de limes, bestond in het noorden onder andere uit de rivier de Rijn. De Romeinen bouwden een hele infrastructuur rondom het water en moesten dit goed onderhouden. Denk aan de dammen, kades, havenwerken en kanalen. Deze podcast gaat over het promotieonderzoek van archeoloog en bioloog Jan Verhagen naar Romeinse waterwerken in de Rijn-Maasdelta. Een belangrijk onderdeel is de ligging van de befaamde Drususgracht(en).

Deze serie is tot stand gekomen dankzij Romeinse Limes Nederland

Deze serie is tot stand gekomen dankzij Romeinse Limes Nederland