Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso
In deze zomerspecial van 'De Limes leeft!' reis ik langs de Limes in Zuid-Holland. Ik bezoek de locaties van de serie-expositie 'Goden, Gemmen en Geluk'. Gemeente Alphen aan den Rijn is rijk aan locaties waar je het Romeinse verleden kunt beleven. In het centrum van Alphen is een kleine tentoonstelling over de Limes in Erfgoedwinkel de Vergulde Wagen. De Historische Vereniging Alphen organiseert vanuit hier rondleidingen door Pleisterplaats Albaniana. Ik spreek met Han Hendrickx van de HVA.
Ongeveer een maand voor mijn afspraak met Han Hendrickx, is de Erfgoedtafel Limes van de provincie Zuid-Holland te gast in Alphen aan den Rijn. We krijgen een korte rondleiding door Pleisterplaats Albaniana en wat leuke ‘inside information’ van onder andere archeoloog Wouter vos en archeoloog Julia Chorus. Zij hebben hier indertijd het Castellum opgegraven. In deze blog zijn stukken informatie toegevoegd van de genoemde archeologen.
erfgoedwinkel ‘de vergulde wagen’
Ik ontmoet Han in de erfgoedwinkel en tevens het verenigingsgebouw van de Historische Vereniging Alphen. Boven in de kantine vertelt Han over Pleisterplaats Albaniana. Beneden bekijken we de vitrines met Romeinse vondsten en de gem van een offerende vrouw. Deze is door een lokale detectorzoeker gevonden buiten het fort op de locatie waar ook de ‘Venus van Alphen’ is gevonden. Deze vondsten maken nieuwsgierig naar het religieuze leven in Albaniana. Dit zou een mooi toekomstig onderzoek kunnen zijn. Een belangrijke bijvangst van deze expositie is dat andere detectorzoekers en amateurarcheologen worden geactiveerd om ook hun vondsten aan te melden. Zo zijn er nu een serie kledingspelden in bruikleen gegeven voor de Limes expositie.
wereldstad aan de limes
De gemeente Alphen aan den Rijn promoot zichzelf als ‘Wereldstad aan de Limes’. Het is met een knipoog, maar er zijn op de 17km langs de Rijn vele topvondsten gedaan en er valt veel te beleven. In het centrum, waar het daadwerkelijke Castellum Albaniana is opgegraven, was lange tijd niets te zien wat naar het Romeinse verleden verwijst. De laatste jaren is daar verandering in gekomen. Zo is er eind vorig jaar een bronzen maquette van de eerste houtbouwfase van Castellum Albaniana onthuld. In de bestrating zijn grote munten te zien van keizer Caligula en keizer Claudius die verwijzen naar de oprichting van het fort en sinds een paar maanden hangen er boven de winkelstraten grote platen met Romeinse voorstellingen.
bijzondere munten (door wouter vos)
Herdenkingsmunt vader van Caligula.
Een van de munten is een herdenkingsmunt van Caligula’s vader. Het is een hele beroemde munt die in alle forten wordt gevonden: Woerden, Alphen, Vleuten De Meern, Valkenburg, enzovoorts. Daardoor weten de archeologen dat ze in de periode van Caligula zitten. Daarnaast zijn er munten munten van Caligula zonder stempel. Het fort heeft tijdens de regeertijd van Caligula gefunctioneerd. Er zijn echter ook munten van Caligula met stempel. Nadat Caligula is vermoord, komen er munten van de nieuwe keizer Claudius. Die moeten echter nog geslagen en verspreid worden. De munten van Caligula circuleren nog. Daarom wordt er op die munten een klop gezet dat de munten nog ok zijn. Ook deze munten worden in de verschillende forten teruggevonden.
rondleidingen
Over de rondleidingen in Pleisterplaats Albaniana is goed nagedacht. Bezoekers beginnen in ‘De Vergulde Wagen’ waar de expositie is en waar je de echte Romeinse voorwerpen kunt bekijken. Vervolgens wandelt de groep naar het centrum. Ze steken de Oude Rijn over, waar nu een replica van een mijlpaal staat. Deze stond oorspronkelijk niet langs het water, maar langs de limesweg. Aan het water ligt het aanlegpunt van de Zwammerdamschepen op de originele plek waar de Rijn vroeger stroomde. De Rijn zag er toen heel anders uit. Tijdens de rondleidingen worden hiervan afbeeldingen getoond. In de stenen van de aanlegplaats staat een tekst van Tacitus gegraveerd. Deze natte en onbewoonbare uithoek van het rijk vonden de Romeinen helemaal niets. Op het Rijnplein aangekomen staat daar de maquette van de eerste houtbouwfase van Castellum Albaniana.
Adventskerk en beeld Venus van Alphen
Als je door de poorten van het Castellum kijkt, zie je de Via Albaniana lopen. Langs die weg lag de vicus. Rechts is de Adventskerk en daarvoor de kledingwinkel Sebastian. Daar was het badhuis. In het Archeon kun je dat in het echt beleven.
Voordat de Adventskerk werd gebouwd, hebben er nog twee kerken gestaan. Daarvoor was er een Germaans heiligdom, de fundamenten van het heiligdom zijn gevonden. Daar is eveneens het beeldje van de Venus van Alphen gevonden. Dit beeldje is te zien in Archeologiehuis Zuid-Holland. Daar is ook de poortsteen uit de derde periode van het Castellum te bewonderen. Oftewel wat je nu ziet in Alphen heeft een historie die teruggaat tot de Romeinen. Er zijn mooie paralellen te maken tussen de Romeinse winkels en werkplaatsen met het huidige Alphen aan den Rijn.
De maquette (door julia chorus)
Dit is een reconstructie van het oudste Castellum. Het hout is in de winter van 40/41 n.Chr. gekapt en meteen gebruikt. Zoals Wouter heeft verteld, zijn er verschillende munten van Caligula gevonden die het jaartal bevestigen. Het hout kwam uit deze omgeving. Door al het houtverbruik moet het landschap hier drastisch zijn veranderd, alle bomen zijn gekapt. Het fort was onderdeel van de plannen van Caligula om richting Engeland te trekken. Er was toen nog geen sprake van een grens. Grote delen van de barakken konden heel gedetailleerd worden onderzocht. Dit is de eerste maquette met een reconstructie van een zoden wal. Bij de opgraving zijn 3m lange liggende planken gevonden als basis voor de graszoden. Deze werden omgekeerd opgestapeld tot 3,5 tot 4 meter hoog. Specialisten denken dat de poortgebouwen wel 8 of 9 meter hoog moeten zijn geweest.
De rechter voorzone van het fort.
Op de plek van de maquette sta je waarschijnlijk net tussen de wal en de barakken in, in de rechter voorzone. Het Castellum lag dicht bij de Rijn. De huidige rivier is ongeveer op dezelfde plek gebleven. Alle gebouwen waren in deze fase van hout. Na de Bataafse opstand is er nog een houten fase geweest, maar wel een nieuw soort wal. . Deze zogenaamde bekistingswal is in het Archeon te zien. De barakken zien er eveneens anders uit. Uiteindelijk is een groot deel in steen herbouwd, zoals de muren en belangrijkste gebouwen. Veel gebouwen bleven echter van hout.
Opvallend aan Castellum Albaniana zijn de schuine lijnen. De omwalling heeft de vorm van een paralellogram en komt niet zo vaak voor. Het heeft waarschijnlijk te maken met een natuurlijke crevasse, een zijriviertje van de Rijn dat op deze plek heeft gelopen en waarlangs het fort is gebouwd. Het is interessant om te zien dat ze er niet voor hebben gekozen om iets verderop te bouwen waar een rechter en hoger gebied was. Het belangrijkste was duidelijk dat het fort tegenover de Aar lag, een zijtak van de Rijn. Het is een keuze die bij alle forten langs de Rijn is te zien. De bewaking van de rivier en bevaarbare zijtakken waren belangrijker dan het houden van droge voeten.
promotie van de limes
Han is niet alleen betrokken bij de Historische Vereniging Alphen, hij zit tevens in de Stuurgroep Pleisterplaats Albaniana. In die rol zoekt hij de verbinding met de andere Limeslocaties in Alphen aan den Rijn en daarbuiten. Han vertelt me over wandel- en fietsroutes, vaarroutes en verschillende excursies. Op allerlei manieren wordt nagedacht over verbindingen. Verbinding tussen de verschillende Limeslocaties, verbinding met verschillende doelgroepen, maar ook verbinding met ander erfgoed. Zo is er een fietsroute over molens, waar Historisch Museum Hazerswoude wordt genoemd. Zo worden de mensen in het klein toch weer even aan de Limes herinnerd en worden ze misschien geprikkeld om hier een volgende keer iets mee te doen. Het is mooi en inspirerend om te horen hoe Han als verbinder te werk gaat. Ik ben benieuwd naar de toekomst.
Meer weten?
Deze zomerserie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de Provincie
Zuid-Holland.
