S1 afl 11: De Limes in Leidsche Rijn

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Vorige aflevering hebben we uitgebreid gesproken over de reconstructie van het Romeinse Schip de Meern I, dat jarenlang in Woerden voer. Deze aflevering ben ik in Castellum Hoge Woerd, de locatie waar het echte schip is te bewonderen. Erik Graafstal, gemeentelijk archeoloog van Utrecht, vertelt me wat er zo bijzonder is aan dit Romeinse schip dat er een heel museum omheen is gebouwd. Hij vertelt over de totstandkoming van Castellum Hoge Woerd en over tientallen jaren opgraven in Leidsche Rijn. Op het moment van opname was er vlak naast het Castellum nog een opgraving bezig. Deze opgraving heeft een hoop nieuwe kennis opgeleverd over de rivier die naast het Castellum liep. Speciaal voor De Limes leeft! licht Erik een tipje van de sluier op over een bijzondere ontdekking!

S1 afl 10: Stichting Romeins Schip Woerden

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Dit is aflevering 10 van De Limes leeft! en daar past een bijzonder verhaal bij. 10 jaar lang zijn Henk en Irene Vlot de drijvende kracht achter Stichting Romeins Schip Woerden geweest. Met een gedreven team vrijwilligers hebben ze met de Per Mare Ad Laurium en de Fiducia, reconstructies van de Utrechtse schepen de Meern I en de Meern VI, vele arrangementen gevaren. Groepen middelbare scholieren, historische verenigingen, gezelligheidsclubjes, families, allemaal hebben ze het verhaal over de Romeinse Limes per schip mogen ervaren. Met Henk Vlot blik ik terug op deze jaren. Helaas is er nu een eind gekomen aan de stichting en verdwijnen de schepen uit Woerden. Maar zoals Henk het mooi verwoordt: ‘Na een periode van goed pleegouderschap gaan de schepen terug naar Utrecht en dan zijn ze weer thuis.’

S1 afl 9: De smaak van de Limes

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Claudia Vandepoel brengt met haar bedrijf de Historische Keuken de smaak van het verleden tot leven. Ze kan hierbij de deskundigheid van haar man en archeobotanicus Okke Dorenbos goed gebruiken. Claudia verzorgt historische catering, zodat mensen kunnen proeven wat bijvoorbeeld de Romeinen langs de Limes aten. Ze schreef 'Sapor Limitis' , een kookboek over de smaak van de Limes. Op dit moment is ze druk met een nieuw kookboek over de Limes, maar dan over de grens heen. Ze start in Xanten en eindigt bij de Muur van Hadrianus. Een unieke preview, want we zullen nog tot november van dit jaar moeten wachten tot het boek uitkomt.

  • https://www.dehistorischekeuken.nl/

S1 afl 8: Dromen over DOMunder

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Theo M. A. van Wijk is initiatiefnemer van DOMunder in Utrecht. Vanaf het moment dat hij in 1985 het keldertje ontdekt waarin de noordmuur van het castellum ligt verborgen, laat het hem niet meer los. Het kost tientallen jaren om de gemeente ervan te overtuigen hoe bijzonder de plek is en wat het belang is om dit te delen met het publiek. Stapje voor stapje is het gelukt om steeds meer voor elkaar te krijgen. DOMunder 1 en 2 is slechts het begin. De droom van Theo reikt veel verder. Domplein is een plek waar alles bij elkaar komt: geschiedenis, cultuur, religie, wetenschap en democratie. Met DOMunder wil hij een plek van verbinding creëren.

DOMunder heeft op dit moment zo'n 80 vrijwilligers die bezoekers begeleiden op hun belevingstocht door de geschiedenis van het Domplein. Aangezien de meeste bezoekers niet weten waar ze zijn, is DOMunder 1 bedoeld als kennismaking met de plek. Op een interactieve manier oriënteren ze zich op waar ze zijn en wat er op deze plek is gebeurd. Dit deel is zo ontworpen dat alles mag worden aangeraakt, zodat de bezoekers er ook echt een gevoel bij krijgen. Dat geldt dus ook voor de 2000 jaar oude castellummuur die hier zichtbaar is gemaakt.

Na deze eerste kennismaking worden de bezoekers uitgenodigd om mee te gaan naar DOMunder 2. Ze krijgen een lamp mee en worden op dat moment zelf archeoloog. Vanaf dat moment mag niets meer worden aangeraakt. De mensen gaan op pad om zo hun eigen geschiedenis te ontdekken. Als oriëntatie kijken ze eerst nog een film waarin 2000 jaar geschiedenis voorbij komt. Alle bouwwerken die door de tijd heen zijn verschenen en verdwenen op het Domplein, komen voorbij. DOMunder heeft als doelstelling om ervoor zorgen dat bezoekers de waarde van de plek begrijpen en meer te weten komen over hun eigen geschiedenis.

Onderdeel van de Limes

Als je de Limes op een bijzondere manier wilt beleven, dan is DOMunder zeker een aanrader. Zo’n 5 meter onder het Domplein ligt het Romeinse castellum Traiectum. Resten van onder andere de stenen castellummuur en het hoofdgebouw van de commandant zijn te zien. Misschien nog wel spannender is dat de verschillende lagen van de eerdere houten forten zichtbaar zijn gemaakt, inclusief de brandlaag van de Bataafse opstand. Vergeet tenslotte niet boven de grond te kijken. In de straat is de volledige omvang van het fort weergegeven.

S1 afl 7: Een spel over de Limes

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Een spel over de Romeinse Limes, het bestaat echt. Deze aflevering interview ik bordspelontwikkelaar Martyn F. Uiteraard vertelt hij alles over zijn spel Limes, dat de International Gamers Awards van 2014 heeft gewonnen. Maar we krijgen ook een inkijkje in het ontwikkelproces en het uitgeven van spellen. Spellen die aan bod komen zijn Wadi, Cities, Limes en Epoch. Ben je net als ik bordspellengek? Dan is deze aflevering zeker een aanrader!

Korte uitleg Limes: Het spel bestaat uit 24 genummerde kaarten. Je bouwt je Romeinse provincie met 16 kaarten. Uiteindelijk ontstaat er een vier bij vier veld. Tijdens het spel zet je poppetjes op één van de landschappen. Op de wachttorens werken soldaten, op het water vissers, op de akkers boeren en in het bos houthakkers. Elk landschap heeft zijn eigen manier om punten te tellen. Zo tel je op het water alle vissershutjes die langs het water liggen. Doel is om zo veel mogelijk punten te behalen.

Meer weten?

S1 afl 6: Inscripties vertellen over het leven van Romeinse vrouwen

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Emily Hemelrijk is hoogleraar Oude Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Ze richt haar onderzoek op Romeinse vrouwen. Nadat ze de literaire bronnen had onderzocht, is ze overgestapt op inscripties. De uitkomsten van haar onderzoek zorgen voor een completer beeld van de Romeinse geschiedenis. Deze aflevering vertelt over Romeinse vrouwen als weldoenster, als kostwinner en reizend met het leger. In de forten langs de Limes woonden zeker niet alleen de soldaten.

In een artikel van het AD Groene Hart stond dat ik Emily Hemelrijk had geïnterviewd. Dit was niet het geval, maar het was voor mij een mooie aanleiding om haar alsnog te vragen. Emily’s onderzoek naar Romeinse vrouwen aan de hand van inscripties is namelijk ontzettend interessant. De uitkomsten van haar onderzoek zorgen voor een completer beeld van de Romeinse geschiedenis.

Emily vertelt me hoe ze indertijd is begonnen met onderzoek naar vrouwen aan de hand van literaire bronnen. Bronnen die bijna allemaal door mannen zijn geschreven. Dat schetst al een bepaald beeld. Daar komt bij dat ze door mannen uit de elite zijn geschreven en in veel gevallen gaan over vrouwen uit de elite. Dat wil zeggen als het überhaupt over vrouwen gaat. Inscripties bieden een veel ruimer sociaal scala, met name als het gaat om grafinscripties. Ze zijn neergezet voor iedereen die dat kon betalen. En dat kon vanaf de lagere middenklasse tot de allerhoogste klasse.

Een ander probleem met literaire bronnen is dat ze gaan over de stad Rome. In de tijd van de keizertijd, het begin van onze jaartelling, is het Romeinse Rijk een gigantisch rijk. Dat loopt van wat nu Engeland is tot wat nu Irak is. Al die steden zijn op een zeker moment Romeinse steden. De mensen die er wonen krijgen op een zeker moment Romeins burgerrecht. Daar wonen dan allemaal Romeinse vrouwen. Emily is benieuwd naar juist deze vrouwen in de provincies. Gold voor hen dezelfde vrij strikte moraal van een vrouw hoort slechts één keer getrouwd te zijn, hoort thuis te zitten, hoort te weven en te spinnen? En dan kun je volgens haar alleen naar inscripties gaan, dan heb je niets aan die literaire bronnen. Het onderzoek naar inscripties opent een enorme groep. De mensen buiten Rome en de mensen buiten de elite.

Redenen om een schenking te doen

Vrouwen lijken op mannen als het gaat om schenkingen. Rijke Romeinse dames wilden waarschijnlijk dat hun stad er mooi uitzag en schonken daarom een gebouw. Uiteraard leverde het hen zelf behoorlijk wat eer en prestige op. Dat gold voor mannen, die kregen dan een standbeeld op het forum, maar dat gold voor vrouwen net zo goed. Emily heeft ze met elkaar vergeleken. Zijn vrouwelijke weldoeners anders dan mannelijke weldoeners en hoeveel vrouwen zijn het ten opzichte van mannen? Dit onderzoek was behoorlijk lastig, omdat mannelijke weldoeners nooit geteld zijn. Bij sommige gebieden heeft ze daarom een steekproef genomen. Ze kwam op 10 tot 20% vrouwen ten opzichte van mannen die grote schenkingen deden. Dat is een minderheid. De schenkingen zelf zijn daarentegen hetzelfde, of het nu een man of een vrouw is. Er zijn schenkingen van een miljoen sestertiën of meer gedaan door vrouwen. Bijvoorbeeld fondsen die opgericht worden voor de opvoeding van kinderen. Tempels en (amfi)theaters die gebouwd worden of aquaducten en wegen die worden aangelegd. Een klein verschil is dat vrouwen iets vaker een tempel hebben neergezet. Deze uitkomst vond Emily opmerkelijk. In de literatuur staat dat vrouwen kleinere schenkingen gaven, dat is dus absoluut niet waar. Het zijn wel minder vrouwen, dat is het verschil.

Zijn er inscripties gevonden in het Limesgebied?

Een andere uitkomst was dat inscripties van of voor vrouwen vooral rond de Middellandse zee te vinden zijn en in Italië zelf. Hoe noordelijker, des te minder inscripties er worden teruggevonden. Daarvoor zijn meerdere redenen te bedenken. Er was bijvoorbeeld minder steen aanwezig. Er waren ook minder steden en ze waren minder rijk. Los daarvan richten minder vrouwen iets groots op voor hun stad in noordelijke provincies in vergelijking tot mannen. Er zijn nog wel enkele mannelijke weldoeners, maar veel minder vrouwen in vergelijking tot het Mediterrane gebied. De weinige vrouwen in de noordelijke regionen die een schenking hebben gedaan, hebben tempels opgericht.

Het Limesgebied is een militaire zone. We denken altijd meteen aan legerkampen vol mannen. Uit grafinscripties blijkt echter dat vrouwelijke familieleden meetrokken met het leger. Luister de podcastaflevering om meer te weten te komen over deze reizende vrouwen. En kom alles te weten over de beroepen dei Romeinse vrouwen uitvoerden.

S1 afl 5: Marcus & Marbod, een stripverhaal langs de Limes

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Gilius is de maker van Marcus & Marbod, een strip over de Romeinse tijd in Nederland. In deze strip komen zijn twee grootste jeugdpassies samen: strips en historie. In dit interview vertelt Gilius meer over het ontstaan van Marcus & Marbod, het maken van korte grapjes (gags) en zijn eerste lange verhaal De komst van de keizer.

In 2011 leerde ik Gilius kennen. Hij was mijn collega in het Archeon. Ik was onder de indruk van zijn kennis over de Romeinse tijd en toen al verschenen er regelmatig stripjes van zijn hand. Zijn gag van Marcus & Marbod geïnspireerd op het Archeonpubliek is heel herkenbaar. Als Archeotolk probeer je zo authentiek mogelijk te zijn. Dat betekent geen bril, geen horloge en al helemaal geen smartphone. Maar een park heeft te maken met allerlei veiligheidseisen waar je niet aan ontkomt. Regelmatig heb je dan ook een wijsneus voor je die de brandblussers aanwijst. Inderdaad, die waren er nog niet in de Romeinse tijd.

Gilius had zo zijn eigen ervaringen met jonge wijsneuzen. Maar daar had hij een antwoord op. In de Romeinse tijd waren er ook geen gidsen om mensen rond te leiden en er waren geen kinderen met spijkerbroeken aan die de hele tijd vragen stelden. Deze herinnering inspireerde hem tot een strip waarin Marcus & Marbod worden overrompeld door allerlei volwassenen en kinderen die zich gaan gedragen zoals het Archeonpubliek. Maar door de Romeinse setting, wordt het toch een heel ander verhaal.

Gilius’ versie van een Archeonsituatie in de tijd van Marcus en Marbod

Gilius’ versie van een Archeonsituatie in de tijd van Marcus en Marbod

Een strip met vele lagen

Dankzij het interview bekijk ik Marcus & Marbod nu met andere ogen. Als archeoloog was het me al opgevallen hoe gedetailleerd de strips zijn. Gilius wil duidelijk waar mogelijk de Romeinse tijd zo authentiek mogelijk weergeven. Dat zie je terug in de kleding en de hele setting, maar ook in de tekst. Af en toe gebruikt hij vaktermen die worden uitgelegd met behulp van een sterretje. Terwijl je een spannend verhaal leest, leer je onbewust nieuwe dingen over de Romeinen.

idee lampje detail.jpg

Dit is slechts de eerste laag. Grapjes en details zijn op allerlei niveaus terug te vinden. Zo hebben de Romeinen soms bijzondere namen gekregen. Gilius geeft de tip om ze eens door Google Translate te halen. De Romeinen denken en vloeken bovendien op geheel eigen wijze. Daarbij wordt het heden en verleden vaak op een leuke manier met elkaar verweven. Als iemand een goed idee heeft, gaat er een lampje branden. In de Romeinse tijd is dat uiteraard geen gloeilamp, maar een olielampje. Het is voor ons heel herkenbaar, maar dankzij de Romeinse uitvoering sta je er toch even bij stil hoe anders het 2000 jaar geleden was.

IMG-20190528-WA0000.jpg

Vervloekingstablet

Een bijzonder detail waar Gilius me op wijst, is wanneer Marcus & Marbod worden vervloekt. De tekstballon krijgt op dat moment de vorm van een Romeins vervloekingstablet. Deze is teruggevonden in Bodegraven en bevindt zich nu in Museum Het Valkhof in Nijmegen. De Romeinen gebruikten loden plaatjes om hun vervloekingen of verwensingen op te schrijven. Vervolgens werd het plaatje opgerold en ergens verborgen, zodat alleen de goden het konden lezen. Op het vervloekingstablet in Bodegraven staan de namen van 21 soldaten geschreven. De vraag is natuurlijk wie dit heeft geschreven en met welke reden. Daar kan alleen naar worden gegist. Het is een slim detail van Gilius om een subtiele verwijzing te maken naar een echte vondst.

Meer weten?

  • Marcus & Marbod hebben hun eigen Facebookpagina: @MarcusMarbod

  • Gilius is tevens actief op de website Romeinen.info. Hij schrijft artikelen en brengt het Romeinse verleden tot leven met zijn gedetailleerde tekeningen. Deze website heeft een apart jeugdgedeelte.

  • Op bovenstaande website staat een artikel over het vervloekingstablet dat is gevonden in Bodegraven.

S1 afl 4: De Brittenburg, een cold case uit de archeologie

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Tom Buijtendorp is de auteur van meerdere publieksboeken op het gebied van de Romeinse tijd in de lage landen. Nu is daar het boek en de tentoonstelling over de Brittenburg, een mysterieuze ruïne die eeuwen geleden in zee is verdwenen. Onduidelijke schetsen en kaarten uit de zestiende eeuw maakten dat er vele theorieën bestonden over het oorspronkelijke bouwwerk. Het leek een onopgeloste zaak, maar Tom denkt na jarenlang onderzoek deze archeologische cold case te hebben opgelost. Tijdens het interview vertelt hij ook over zijn eerste cold case Forum Hadriani, een Romeinse stad in Voorburg, waarop hij na jarenlang onderzoek is gepromoveerd.

Elke keer als ik een presentatie van Tom bijwoon of één van zijn boeken lees, word ik meegezogen in één van zijn onderzoeken. Het is zeker een gave hoe hij steeds puzzelstukjes vrijgeeft en zo tot een conclusie of nieuw inzicht komt. Hij giet zijn onderzoek in de vorm van een reisboek en stimuleert de lezer om met het boek onder de arm de verschillende Romeinse resten te bezoeken die in zijn onderzoek een rol spelen.

Als een ware ambassadeur van ons Romeinse erfgoed oppert hij bovendien manieren om het Romeinse verleden zichtbaar te maken. Een mooi voorbeeld is zijn jarenlange onderzoek naar Forum Hadriani, een Romeinse stad bij Voorburg, waar hij als niet-archeoloog uiteindelijk op is gepromoveerd. De reconstructies van Romeinse winkels in het Archeon zijn een zichtbaar resultaat van dat onderzoek.

De Brittenburg

Misschien is het al opgevallen dat Tom Buijtendorp jarenlang onderzoek absoluut niet schuwt. Bovendien heeft hij een duidelijke voorkeur voor onopgeloste zaken. De Brittenburg spreekt tot de verbeelding, juist omdat het in zee is verdwenen. Als Zeeuwse ben ik me bewust van de strijd die we constant voeren tegen de zee. Zo is ook het land bij Colijnsplaat ooit afgebrokkeld en is de tempel van Nehalennia volledig in zee verdwenen. Bij toeval kreeg een visser in 1970 brokstukken in zijn netten. Drie jaar lang werd er onderzoek gedaan en werden er vele altaarstenen en onderdelen van de tempel opgevist.

Het onderzoek naar de Brittenburg is wat dat betreft een stuk lastiger. De ruïne is in zee verdwenen en ondertussen bedekt door een dikke laag opgespoten zand. Tom heeft daarom een andere weg bewandeld. Hij onderzocht historische bronnen en kaarten waarop ofwel de Brittenburg wordt vernoemd, ofwel Lugdunum, de Romeinse plaats waar het fort onderdeel van uitmaakte.

Tentoonstelling Katwijks Museum

Tegelijkertijd met de publicatie van het boek, verscheen in het Katwijks Museum een tentoonstelling waarin veel van de door Tom onderzochte bronnen bij elkaar te zien zijn. Zo wordt de bezoeker net als in het boek uitgenodigd om zelf op onderzoek uit te gaan en mee te kijken hoe Tom uiteindelijk tot zijn reconstructie van de Brittenburg komt. De tentoonstelling is nog t/m 25 mei te bezichtigen. Volgende week is de allerlaatste week, wacht dus niet te lang! 

Meer weten?

S1 afl 3: Kleding maakt de Romeinse vrouw

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Wat droegen de Romeinse vrouwen langs de Limes? Speciaal voor de Romeinenweek 2019 waar vrouwen dit jaar de hoofdrol spelen, zocht ik het uit. Ik sprak met Ratna Drost, die als Romeinse dame Briseis in het Archeon vaak meer tijd doorbrengt in het verleden dan in het heden. Ze weet alles van Romeinse kleding. Ze doet onderzoek naar archeologische en historische bronnen en maakt de kleding zelf na.

Ratna Drost is geboren in Woerden en woonde langs de Oude Rijn. Daardoor is ze met de Romeinse geschiedenis opgegroeid. 300m vandaan haar huis is de Woerden 7 opgegraven. Beide ouders werken in het basisonderwijs en hebben een voorliefde voor geschiedenis. Ze nemen hun kinderen overal mee naar toe. Thuis zijn er stapels boeken over de geschiedenis van Nederland en wordt er naar historische series gekeken.

Op de middelbare school is het voor Ratna al snel duidelijk dat ze iets met cultuur wilt doen. Op dat moment is ze veel bezig met kunst en kiest ze voor een studie kunstgeschiedenis. Toch blijft de oudheid fascineren en na haar studie gaat ze werken in het Archeon. Daar duikt ze in de wereld van de kleding. Aan de hand van bekende vondsten van Romeins textiel en afbeeldingen op bijvoorbeeld fresco's of mozaïeken maakt ze de kleding na.

Ondertussen is de collectie van Ratna behoorlijk gegroeid. Ze heeft een stijlcollectie van Romeinse kleding die aan de vormtaal van de Romeinen voldoet. Deze bestaat uit 40 tot 50 stuks kleding. Daarnaast heeft ze zo'n 15 reconstructiestukken, die één op één zijn nagemaakt. Hierin zitten ook stukken van bijvoorbeeld de Grieken. Zo kan ze kleding tonen van 1600 v.Chr. tot ongeveer de zesde eeuw n.Chr.

Ratna doet meer dan de kleding dragen in het Archeon. Ze geeft lezingen en werkt mee aan tentoonstellingen. Steeds vaker ontvangt ze opdrachten om kleding te maken voor reenactors (mensen die de Romeinse tijd naspelen) wereldwijd of voor musea.

Meer weten?

Met dank aan:

Teaser aflevering 3: Maak kennis met Briseis

Aanstaande zaterdag 4 mei start de Romeinenweek en post ik een speciale aflevering in het kader van het thema Waar zijn de vrouwen?. Vandaag kun je alvast kennismaken met de Romeinse dame die ik voor deze gelegenheid heb geïnterviewd. Ratna Drost werkt in het Archeon en speelt vele rollen, maar altijd met de naam Briseis.

S1 afl 2: Romeinse schepen op schaal

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Mart Scheer is een geboren Woerdenaar en bekend amateurarcheoloog. In 1978 komt hij voor het eerst in aanraking met archeologie, tijdens de opgraving van de Woerden I. Na de opgraving van de Woerden VII in 2003 besluit hij zijn ander hobby modelbouw in te zetten voor het op schaal maken van de opgegraven Romeinse schepen.

Hoe graaf je een Romeins schip op en waar let je op bij het maken van een schaalmodel?

Mart Scheer is een geboren Woerdenaar en bekend amateurarcheoloog. In 1978 komt hij voor het eerst in aanraking met archeologie, tijdens de opgraving van de Woerden 1. Na de opgraving van de Woerden 7 in 2003 besluit hij zijn ander hobby modelbouw in te zetten voor het op schaal maken van de opgegraven Romeinse schepen.

Meer weten?

Pilotaflevering: In bad langs de Limes

Muziek podcast: Jessica Polak en Renadi Santoso

Mijn podcast gaat over mensen met liefde voor de Romeinse Limes. Het zijn persoonlijke verhalen. Daarom is het wel zo eerlijk om eerst mijn eigen verhaal te vertellen. Bovendien zijn er vast mensen die zich afvragen wat er zo bijzonder is aan de Limes. Vandaar deze pilotaflevering.

Laurium

Tijdens het interview vertel ik over Stadsmuseum Woerden en een topstuk dat me heel erg is bijgebleven: de Romeinse paradehelm. Luisterend naar mijn eigen verhaal komt een dierbare herinnering naar boven. De eerste keer dat ik de helm zag, was tijdens de tentoonstelling Schitterend Romeins in 2014. Het was voor mij een bijzondere dag. Eerder dat jaar kochten mijn man en ik ons eerste huis. Na de verbouwing nodigden we onze familie uit. De dag dat we het Stadsmuseum bezochten, waren mijn opa en oma helemaal uit Zeeland meegekomen om het resultaat te bekijken. Een reis die ze nu helaas niet meer kunnen maken. Trots vertelde ik over 'mijn stad', over het Romeinse verleden en de prachtige vondsten. En zo nam ik mijn Zeeuwse familie mee naar de tentoonstelling waar we samen de helm bewonderden.

Foto: Harald Lakerveld (Stadsmuseum Woerden)

Foto: Harald Lakerveld (Stadsmuseum Woerden)

Natuurlijk ben ik naar het museum gefietst om te zien of de helm nog opgesteld staat. Het is even een klim naar de Romeinse zolder, maar als je oog in oog staat met de adelaar is dat zeer de moeite waard.

Wil je meer weten over onderwerpen die voorbij zijn gekomen in de pilotaflevering?

Over deze aflevering:
Interview door: Sophie Heijkoop | De Museumpodcast
Muziek: Jessica Polak en Renadi Santoso